باغ ‌پنبه؛ يادگاري از روزگار قاجاريه در قم

در اين مطلب مي خوانيم:
باغ پنبه، از محلات نسبتا قديمي قم است كه از چهار راه بازار شروع مي‌ شود و تا هفت متري باجك، مسجد رضويه، عمار ياسر و محله عربستان ادامه دارد. محله ‌اي كه اين روزها نه اثري از باغ در آن است و نه پنبه اما به دليل مزارع مرغوب پنبه درباري كه در گذشته در آن وجود داشت و باغات زيبا به اين نام خوانده شده است.
مانند بيشتر محلات، باغ پنبه هم به مرور تبديل به مسكوني شده و مي ‌توان آن را به سبب وجود بناهاي ارزشمند، يكي از محلات هويتي شهر قم دانست كه شكل‌ گيري آن تقريبا به 200 سال پيش مي‌ رسد. باغات زيبا و قنات ارزشمند اين محله موجب شده بود ثروتمندان به خانه ‌سازي در آن علاقه ‌مند شوند و حاصل آن شده خانه‌ هاي زيباي يزدان‌ پناه، طباطبايي ‌ها، سلامتي و .... اين محله همچنين از نظر تعدد هيات‌ هاي عزاداري معروف است. خانه سلامتي كه اخيرا در اين محله تخريب شد، 190 سال پيش براي عزاداري در محرم و صفر آماده مي‌ شد. مشعل 6 متري عزاداري مردم باغ پنبه هشتاد چراغ پي سوز بغدادي داشت و انبوهي از خاطرات رنگارنگ خشت به خشت اين محله را در ذهن مردم قم ماندگار كرده است.
باغ پنبه يكي از محلاتي است كه اداره‌ كل راه و شهرسازي اين روزها تلاش مي ‌كند تا براي آن طرح شهري تهيه كند. طرح‌ هايي كه زيرمجموعه طرح تفصيلي محسوب شده و برنامه‌ ريزي براي آينده محله بر اساس آن صورت مي‌ گيرد. اين طرح در جلسه اتاق فكر توسعه استان قم با حضور جمعي از متخصصان و مسئولان ارائه شد.
فهميه فتاحي زاده، رئيس اداره عمران و بهسازي شهري اداره كل راه و شهرسازي استان قم در اين جلسه با اشاره به كم شدن استقبال از تسهيلات ساخت وساز در بافت فرسوده در شهر قم گفت: سند بهسازي و نوسازي محدوده و محلات هدف شهر قم سال 94 تدوين شد و بر اساس اين سند پيشگيري از گسترش محدوده شهرها، ارتقاي فرهنگ شهروندي در بافت فرسوده، ارتقاي كيفيت ايمني و پايداري ساخت و ساز و .... را به عنوان اهداف خود انتخاب كرديم تا اين محلات را به جاي بهتري براي زندگي تبديل كنيم.
رئيس اداره عمران و بهسازي شهري اداره كل راه و شهرسازي استان قم با اشاره به اينكه 700 هزار نفر يعني 65 درصد جمعيت شهر در بافت ناكارآمد ساكن هستند اظهار كرد: مطالعات انجام شده يك سوم بافت شهر قم را ناكارآمد در نظر گرفته است. از طرفي در محدوده شهر هزار هكتار گونه ناسازگار مانند كشتارگاه، آرامستان و ... داريم.
وي با اشاره به اينكه رويكرد اداره‌ كل راه و شهرسازي بهبود كيفيت زندگي در داخل شهرها است نه توسعه شهر افزود: براي اين منظور از رديف كلان شهرهاي مذهبي هشت و نيم ميليارد تومان براي اجراي برنامه ‌هاي هدف باز آفريني جذب شد و چند طرح مطالعاتي در اين زمينه در دستور كار است.
در قالب اين طرح‌ ها قرار است در پنج محور اصلي تاريخي فرهنگي برنامه‌هاي ساماندهي و احيا انجام شود كه 11 ريز پروژه تعريف و 6 مناقصه برگزار شده است. يكي از اين محورها، محور تاريخي باغ پنبه است كه خانه لاجوري‌زاده در آن سال 94 به تملك دولت درآمد تا در اين خانه دفتر تسهيل گري برقرار و ارتباط با مردم ايجاد شود.
آنطور كه فتاحي مي ‌گويد در محله باغ‌پنبه سه ريز پروژه بهسازي محيط تعريف شده كه محدوده آن از عمار ياسر تا تكيه باغ پنبه، از تكيه تا خانه يزدان پناه و از يزدان پناه تا خيابان باجك ادامه دارد.
جداره سازي، طاق زني، احياي محله و كف سازي برنامه‌هايي است كه قرار است در قالب اين سه ريز پروژه انجام شود. مهسا مستقيم، مشاور پروژه بهسازي و احياي محله باغ ‌پنبه است كه نامه اين مردم اين محله به وزير راه و شهرسازي براي جلوگيري از تاراج هويت محله را، نقطه عطف احياي آن مي‌داند.
در اين نامه مردم تأكيد كرده بودند كه علاقه ‌اي به افزايش‌ تراكم در اين محله و ساخت بلندمرتبه ‌ها ندارند. اين نامه به دست وزير رسيد و سرنوشت ديگري براي محله باغ پنبه رقم زد.
مشاور پروژه مي‌ گويد اولين چيزي كه هويت محله را تهديد مي ‌كرد، احداث خيابان 26 متري استاد فقيهي بود كه با پيگيري ‌ها احداث آن متوقف شد. اين خيابان محله باغ پنبه را به دو قسمت تقسيم ميكرد. اين خيابان هويت را از بين برده و موجب افزايش‌ تراكم مي‌شد. مستقيم با اشاره به اينكه 18 عنصر تاريخي در محدوده 26 متري فقيهي قرار ميگرفت اظهار كرد: اگر اين خيابان احداث ميشد‌تراكم 6 طبقه را در بدنه اين خيابان داشتيم و اين يعني هويت بافت را از بين مي‌برديم. اگر هم با‌تراكم كمتر از اين احداث ميشد، توجيه اقتصادي نداشت.
او مي‌گويد: 10 ميليارد تومان براي تملك 26 متري استاد فقيهي هزينه شده كه اين ميتوانست دربافت هزينه شود.
مشاركت از طريق ايجاد شوراهاي موقت و تشكيل انجمن ‌هاي راهبري محلي با حمايت آيت ‌الله اشعري و آيت الله مومن و جمع‌ آوري نظرات مردم درباره نيازهايشان از ديگر اقداماتي است كه در اين محله انجام شده است.
اضافه كردن باغ به محله، در نظر گرفتن پاركينگ‌هاي محلي و كوچك، احيا و معرفي سردرهاي تاريخي و انطباق عكس‌ هاي هواي محله با سال 1335 براي اصلاح عقب‌نشيني‌ها و تعريض‌ها از ديگر اقداماتي است كه در اين طرح بازآفريني مورد توجه قرار گرفته است.
شاه بيت اتفاقات افتاده در اين محله را هم مي‌توان توقف پروژه استاد فقيهي دانست. آنطور كه سيد مجيد فارغيان، مشاور مديركل راه وشهرسازي استان قم مي‌گويد خيابان استاد فقيهي از پل شهيد رجايي روي محور كوچه مخابرات فعلي به سمت عمار ياسر امتداد داشته و در بخشي از آن تملك زيادي انجام شده كه پروانه‌ها هم بر اساس خيابان 26 متري صادر شده است.
او مي‌گويد « استاد فقيهي جزو پروژه‌ هايي بود كه مشاور طرح تفصيلي باوند پيشنهاد داد و قبل از تصويب طرح تفصيلي شهرداري شروع به تملك كرد. به نظر مي‌رسيد كه اين پروژه از لحاظ‌ترافيكي نياز باشد اما كار كه پيش رفت مشخص شد كه تبعات اجتماعي بسياري دارد و به همين خاطر طرح متوقف شد. » محمدرضا باقرپناهي، عضو سابق شوراي اسلامي شهر قم اما معتقد است نبود مطالعات راهبردي براي شهر قم موجب سرگرداني در اجراي پروژه‌هايي شبيه به اين شده است.
وي با اشاره به اينكه پروژه استاد فقيهي يك پروژه مهم و رينگ دوم شهر قم محسوب مي‌شد گفت: اين پروژه از نظر‌ترافيكي بسيار حياتي بود اما اهالي محله به لحاظ اينكه چند پروانه بلند مرتبه داده شد معترض شدند و اين اعتراض به گوش وزير رسيد چرا كه افراد قدرتمندي آنجا وجود داشتند. بعد ناگهان نگاه‌ترافيكي به نگاه حفظ بافت تبديل شد. او معتقد است ايراد كار آنجاست كه يك مطالعات راهبردي نداريم تا بتوانيم بگوييم اولويت بحث‌ترافيكي بوده يا حفظ هويت شهر.
محسن محسني، پژوهشگر تاريخ قم هم در اين جلسه با اشاره به اينكه محله باغ پنبه در كتب دوره قاجار به عنوان يك محله جديد نام برده شده گفت: در متون دوره صفوي از يك مقبره در اين محدوده شهر صحبت شده اما به اين دليل كه مقبره‌ ها معمولا خارج از شهرها شكل مي ‌گرفته ‌اند، قدمت باغ پنبه را نمي ‌توان به پيش از قاجار نسبت داد.
وي با اشاره به اجراي طرح‌هاي بهسازي در اين محله گفت: بايد ابتداي ارتقاي زيرساخت‌ها را داشته باشيم. همچنين پيش‌ بيني‌ ها براي آب و برق و گاز صورت بگيرد تا بعدها براي تامين آن مجبور به كف‌شكني نشويم.
اين پژوهشگر تاريخ قم هم معتقد است اين محلات بايد در طرح تفصيلي با‌تراكم و سطح اشغال كم ديده شوند تا دچار دگرديسي هويتي نشوند.
8138/ 6133/ تنظيم كننده: فرزانه پيري ** انتشار- مسلمي