پیامدهای برداشت شن و ماسه از رودخانه های شمال

رود به زبان ساده ، جریان آبِ روانِ طبیعیِ كمابیش بزرگی كه به سوی دریا، دریاچه و یا زمین‌های پست سرازیر می‌شود. مجرایی را كه رود در آن جریان دارد، رودخانه می‌نامند.
شن و ماسه از پرمصرف ترین مصالح ساختمانی به شمار می‌روند و پیشرفت تمدن بشری در امر احداث سازه، نیاز بشر به شن و ماسه را افزایش داده است.
برداشت‌های غیر كارشناسانه برای تأمین نیاز بشر، لزوم حفظ بستر و حریم رودخانه‌ها و نیز حفظ هویت آن و اجتناب از به هم خوردن تعادل موجود در محیط زیست رودها را بیش از پیش برجسته می‌كند.
برخی از رودخانه های غرب مازندران همانند رودخانه حفاظت شده ' چالوس ' كه از وسط این شهر گردشگرپذیر می گذرد همواره گل آلود است ، مردم و گردشگران منطقه به جای دیدن آب شفاف و زلزل ، آب های آلوده را می بینند كه به دریا می ریزد.
رودخانه حفاظت شده سردابرود در چالوس هم در اكثر روزها احتمالا به دلیل برداشت شن و ماسه از قسمت های بالادست گل آلود است این در حالی است كه سالانه بیش از یك میلیون بچه ماهی سفید در این رودخانه رها سازی می شود.
سردآبرود یكی از رودخانه های حفاظت شده شمال كشور است كه از كوه های تخت سلیمان و علم كوه كلاردشت مازندران سرچشمه می گیرد.
سردابرود كه در سال 1346 در شورای عالی حفاظت محیط زیست به عنوان رودخانه حفاظت شده به ثبت رسید ، درگذشته زیستگاه گونه های ارزشمندی نظیر قزل آلای خال قرمز ، قزل آلای رنگین كمان ، ماهی خیاطه (لپه)، سس ماهی (لب پهن یا برزم) و ماهی سر مخروطی سیاه فلس (سگ ماهی، عروس ماهی یا مار ماهی) بوده است.
پنج رودخانه در سراسر ایران به عنوان مهم ترین رودخانه های كشور تحت عنوان حفاظت شده در شورای عالی محیط زیست به ثبت رسیدند كه رودخانه های چالوس و سردابرود از جمله آنها هستند.
یكی از ساكنان شهر چالوس در خصوص رودخانه های این شهرگفت : متاسفانه در اكثر زمان شاهد گل آلود بودن رودخانه های چالوس هستم كه لازم است مسئولان در این زمینه چاره اندیشی كنند.
عباس زندی افزود : مسافران و گردشگرانی كه به دیدن دریا ، جنگل و رودخانه به این منطقه سفر می كنند تمایل چندانی به دیدن این رودخانه ها ندارند و این امر علاوه بر آلودگی باعث كاهش استقبال گردشگران می شود.
به گفته وی ، مسئولان ذیربط چرا جلوی شركت های برداشت شن و ماسه كه در بالادست اقدام به برداشت شن می كنند و باعث آلوده كردن رودخانه ها می شوند، نمی گیرند.
معاون فرماندارعباس آباد با ابراز نگرانی از برداشت غیرمجاز ماسه از بستر رودخانه ها در مناطقی از حوزه شهری و روستایی منطقه ،‌ خواستار برخورد جدی مسئولان ذیربط با متخلفان در این شهرستان شد.
معصومه گلیچ گفت :‌ براساس گزارش های رسمی و مشاهدات عینی برداشت بی رویه ماسه از بستر رودخانه ها، معضلی است كه از سال های گذشته تاكنون دراین شهرستان وجود دارد و خسارت های جبران ناپذیری به محیط زیست و حتی تاسیسات زیربنایی مانند شبكه های آب آشامیدنی و گازرسانی وارد كرده است.
به گفته وی، با بازدیدهای به عمل آمده از تعدادی از رودخانه های منطقه بویژه رودخانه 'چارز ' در كلار آباد یا 'كاظم رود ' در عباس آباد متاسفانه با برداشت های بی رویه عرض و ارتفاع این 2رودخانه تقریبا به ترتیب به حدود 100 متر و 15 متر رسانده است.
مدیركل حفاظت محیط زیست مازندران پیش از این با اشاره به برداشت شن و ماسه در مسیر جاده هراز به خبرنگار ایرنا گفت: از 43 واحد معدنی فعال در زمینه برداشت شن و ماسه در مسیر جاده هراز شهرستان آمل، تعداد 19 معدن بدون داشتن مجوزهای سنگ شكن فعالیت می كنند.
ناصر مهردادی افزود : از میان معادنی كه در جاده هراز مجوز استفاده سنگ شكن را ندارند، تعداد پنج مورد دارای مشكلات زیادی بودند كه با دستور رییس كل دادگستری مازندران و الزاماتی كه محیط زیست مازندران از سوی دادستانی آمل به آنان اعلام و ابلاغ می كند، نسبت به برطرف كردن مشكلات و رعایت كردن موازین زیست محیطی اقدام خواهند كرد.
رودخانه هراز آمل یكی از رودخانه های پرآب مازندران است كه از ارتفاعات قله دماوند سرچشمه می گیرد و پس از عبور حدود 180كیلومتری از داخل شهر آمل به ساحل دریای خزر می ریزد.
فعالیت معادن غیرمجاز و برخی معادن فعال بدون در نظر گرفتن موازین حفاظت محیط زیست، سلامت رودخانه هراز را در سال های اخیر به طور جدی تهدید كرده است به طوری كه اكنون هیچ اثری از شفافیت آب و آبزیان در قسمت های انتهایی این رودخانه مشاهده نمی شود.
مدیر امور منابع آب قائمشهر هم گفت كه با جلوگیری از برداشت های مجاز و غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه های تلار و سیاهرود ، گام نخست در احیای این 2 رودخانه با موفقیت برداشته شده است.
هادی نیك اختر در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود كه بستر این 2 رودخانه مهم منطقه به خاطر برداشت های بی رویه رسوبات ، در بعضی از مقاطع تا چهار متر پائین رفته بود و این نگرانی وجود داشت كه تمامی ابنیه و تاسیسات حاشیه آنها تحت تاثیر قرار گیرد.
برداشت بی رویه شن و ماسه و دیگر مصالح از كف رودخانه ها در مازندران از جمله معضلاتی بوده كه در 2 دهه گذشته به صورت جدی دامنگیر محیط زیست مازندران شد و یكی از تبعات مهم آن خسارت زائی برای ساكنان حاشیه رودخانه ها و زمین های كشاورزی بود.
رودخانه های تلار و سیاهرود در بخشی از مسیرشان از منطقه شهری قائمشهر عبور می كنند و در سال های اخیر سرمایه گذاری برای تبدیل این 2 رودخانه به منطقه گردشگری برای شهروندان و گردشگران ورودی به مازندران آغاز شده است.
در حال حاضر حدود 25 كیلومتر از مسیر 163 كیلومتری رودخانه تلار و 20 كیلومتر از طول 63 كیلومتر رودخانه سیاهرود در حوزه شهرستان قائمشهر واقع است و پنج كیلومتر از طول این 2 رودخانه هم از حوزه شهری عبور می كند.
یك پژوهشگر منابع طبیعی به خبرنگار ایرنا گفت: رود را باید با دید حوزهٔ آبخیز ببینیم و آن را از سرچشمه تا دریا در نظر بگیریم و پیوستگی رود و دریا را فراموش نكنیم.
یوسف گرجی بحری افزود: هر رودخانه یك بوم‌سازگان است و بود و نبودش به دریا وابسته است و این دو با یكدیگر ارتباط تام دارند.
وی تأكید كرد: اكنون نگاه به رود، نگاه كارخانه‌ای است و رود را تولید كننده محصولات فرسایشی می‌دانند.
این متخصص جنگل توضیح داد: رود در طول زمان كوه‌ها را فرسایش می‌دهد كه نتیجهٔ آن به وجود آمدن شن و ماسه است.
گرجی بحری بیان كرد: رود زیستگاه آبزیان است و ماهیان قزل‌آلا در بالادست و ماهیان كپور در پایین‌دست و همچنین برخی دیگر از موجودات در آن تخم‌ریزی و پرندگان ماهی‌خوار از آن استفاده می‌كنند كه برداشت شن و ماسه، تعادل زیستی جانداران را به هم می‌زند.
او تصریح كرد: در اعطای مجوز برداشت شن و ماسه هیچ دستگاهی نباید به تنهایی تصمیم بگیرد بلكه لازم است به مهندسی رودخانه و محیط زیست توجه و نظر كارشناسانهٔ همه نهادهای مربوط گرفته شود.
گرجی بحری یادآور شد: كمتر رودخانه‌ای را در شمال كشور می‌شناسیم كه از آن شن و ماسه برداشت نشود و مطابق مشاهدات كودكی‌ام از رود چالوس، در 60 سال اخیر بستر این رود در محل پل چالوس، چهار تا پنج متر پایین‌تر رفته است.
به گفتهٔ این پژوهشگر، فرایند شست‌وشو در معادنِ شن و ماسه در بالادست، باعث گل‌آلودگی رود می‌شود زیرا آب زیادی صرف این كار می‌شود تا شن و ماسه‌ای تمیز و مناسب بتون‌سازی تولید شود.
این پژوهشگر جنگل دربارهٔ پیامدهای برداشت شن و ماسه از رودهای داخل جنگل گفت: این كار موجب تغییر مسیر و ریختِ رود و مقدار انحنای آن و همچنین تخریب دیواره و تغییر شیب رود می‌شود كه در نهایت باعث تخریب فیزیكی و زیست‌شناختی و افزایش سرعت آب می‌شود و احتمال سیل و تخریب در جلگه بالا می‌رود.
گرجی بحری اظهار داشت: برای تأمین مصالح ساختمانی باید برآورد كرد جریان رود چقدر 'بار' یعنی شن و ماسه طبیعی دارد.
وی افزود: رود به طور طبیعی و بر اثر فرسایش، مقداری شن و ماسه دارد كه باید میزان دقیق آن ارزیابی شود و متناسب با آن برایش مجوز برداشت صادر گردد.
گرجی بحری توصیه كرد: باید سعی شود برداشت قانونی شن و ماسه از رودخانه تا حد امكان به دریا نزدیك‌تر باشد تا پیامدهای منفی آن كمتر شود و سنگ‌های درشت را خرد و تبدیل به شن و ماسه كرد.
كارشناسان می‌گویند: برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه موجب بریدگی بستر رودخانه می‏شود و ممكن است كیلومترها به پایین‌دست و بالادست رودخانه كشیده شود و این امر باعث تخریب یا تضعیف پل‌ها و سایر سازه‌های رودخانه و مشكلات زیست محیطی گردد.
شركت آب منطقه ای مازندران هم پیش از این اعلام كرد كه میزان برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه های این استان از سه میلیون مترمكعب در سال به كمتر از 200 هزار مترمكعب رسید.
بر اساس گزارش های رسمی ، برداشت بی رویه در سال های گذشته سبب افت و اختلاف ارتفاع بعضی از رودخانه های مازندران به میزان هشت تا 10 متر شده بود.
قائم مقام دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: مطابق ماده هفت آیین‌نامه تعیین بستر حریم رودخانه‌ها و انهار و مَسیل‌ها و شبكه‌های آبیاری و زهكشی مصوب 8 اردیبهشت 1353 جلوگیری از تجاوز اشخاص به بستر رودخانه‌ها و انهار طبیعی و مسیل‌ها و ... به عهده پلیس آب می‌باشد و در مناطقی كه پلیس مسلح آب تشكیل نشده مأمورین شهربانی و ژاندارمری موظف به اجرای دستورات صادره از مرجع مذكور هستند.
مسعود ملكی افزود: همچنین طبق مادهٔ 11 قانون اراضی مستحدث و ساحلی مصوب 29 تیر ماه 1354، هركس به قصد تصرف به اراضی مستحدَث و ساحلی متعلق به دولت و حریم دریا و دریاچه‌ها و تالاب‌های كشور تجاوز كند و یا اراضی مزبور را با برداشت شن و ماسه و خاك و سنگ تخریب نماید به حبس جُنحه‌ای تا سه سال و خلع ید محكوم خواهد شد و وزارت جهادكشاورزی و منابع طبیعی مكلف است به محض اطلاع و به وسیله گارد جنگل و مأمورین خود رفع تجاوز كند و مراتب را برای رسیدگی موضوع و تعقیب كیفری كتباً به دادسرای محل اعلام نماید.
وی تأكید كرد: برابر قوانین فوق و اصلاحیه‌های بعدی، بستر و حریم رودخانه‌ها در اختیار امور آب، و اراضی مستحدث ساحلی و حریم دریا در اختیار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور است.
ملكی اظهار داشت: برداشت شن و ماسه از بستر و حریم رودخانه‌ها فقط با مجوز اداره آب صورت می‌گیرد و سازمان جنگل‌ها در صدور مجوز برداشت رودخانه هیچ دخالتی ندارد اما به‌ویژه در مورد رودهای جنگلی، مخالف تخریب بستر رود است.
قائم مقام دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور بیان كرد: برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ها اغلب به بهانه لایروبی و ساماندهی بستر و حریم رودخانه‌ها با طی فرایند قانونی و برگزاری مناقصه صورت می‌گیرد.
ملكی ادامه داد: در مواردی هم با تشخیص فرمانداری و مجوز اداره آب برای طرح‌های عام‌المنفعه، برداشت شن و ماسه صورت می‌گیرد.
به گفته وی، پس از صدور مجوز از طریق اداره آب هیأتی متشكل از سه نفر شامل كارشناس اداره آب، نماینده منابع طبیعی، نماینده فرمانداری (كارشناس عمران) بر روند لایروبی و ساماندهی رودخانه نظارت می‌كنند.
این مسؤول یادآور شد: البته درختان مزاحم مسیر رودخانه با درخواست اداره آب و نظر كارشناسی منابع طبیعی، نشانه‌گذاری و قطع می‌شود.
ملكی تصریح كرد: به طور كلی سازمان جنگل‌ها با برداشت شن و ماسه از رودخانه در محدوده جنگل‌ها مخالف است و در مواقع ضروری كه نیاز مبرم به برداشت شن و ماسه باشد و اداره آب ناچار به صدور مجوز گردد، این برداشت در قسمت پایین‌دست رودخانه‌ها انجام می‌شود.
وی یادآور شد: سازمان جنگل‌ها در قالب وظایف قانونی، با قطع غیر مجاز درخت در بستر و حریم رودخانه‌های واقع در منابع ملی برخورد و در صورت مشاهده برداشت غیرقانونی شن و ماسه از بستر و حریم رودخانه‌ها موضوع را از طریق اداره آب پیگیری می‌كند.
قائم مقام دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: البته اخذ خسارت وارد شده به رودخانه مربوط به اداره آب می شود.
گزارش : شهاب رویانیان
7517/ 1602/1899