مردم جهرم می‌گویند: سیصد و اندی سال پیش پسری به نام كاظم به دختر سنگ شكنی جهرمی دل بست و پدرش شرط ازدواج را كندن كوه در جهرم اعلام كرد.
كاظم شرط را پذیرفت و به این ترتیب یكی از بزرگترین غارهای دست كند جهان آفریده شد. افراد دیگری چون استاد علی‌اكبر یا خواجه علی‌اكبر، خواجه اسدالله، خواجه نورالله، استاد نقی، خواجه فتح اللهی، حاجی نقشوار جهرمی، عزت الله نقشوار جهرمی، نوازالله نقشوار جهرمی، آقا رضا كوهكن، اسماعیل خان كوهكن، كار استاد كاظم را ادامه و غار را وسعت دادند.
این روایت عامیانه را اغلب جهرمی‌ها دربارۀ چگونگی ساخت غار سنگ شكن یا «سنگ اشكن» شنیده‌اند.
غاری كه در ابتدای دره قلات در جنوب غربی جهرم زیر تپه‌های البرز كوه جنوبی است و هنوز تاریخ دقیقی برای ساخت و حفر تونل‌های آن معین نشده است هرچند اغلب كارشناسان و ساكنان محلی، قدمت این غار را مربوط به دوره صفویه می‌دانند.
غار سنگ اشكن در دامنه شمالی البرز كوه در جنوب شهر جهرم در ارتفاع 1091 متری از سطح دریا قرار دارد.
فاصله این غار تا شهر جهرم سه كیلومتر و تا شیراز، 193كیلومتر است.
این غار با بیش از صد ستون سنگی و دوازده دهانه، با شمارۀ 10117، ثبت ملی شده و یكی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شهرستان جهرم است.
طول غار حدود 350 متر و عرض آن 150 متر، با وسعتی حدود چهار هكتار است و ارتفاع آن سه تا چهار متر و در انتها به كمتر از یك متر می‌رسد.
مهمترین وسایلی كه سنگ شكنان و سنگ تراشان به كار می‌بردند، ارّه‌های دوسر، پتك، چكش، اهرم، تیشه، انواع سوهان، قلم، نخ و دوده، دریل‌های كوچك دستی و... بوده است. در این مكان چند سنگ شكن به كار برداشت سنگ مشغول بودند. هر كدام از آنها در یك مسیر و دهانه، سنگ برداشت می‌كردند و برای جلوگیری از ریزش سقف هر از چند متر قسمتی را باقی می‌گذاشتند تا به صورت یك ستون نگه دارنده عمل كند. به این دهانه‌ها یا دالان‌ها، اصطلاحاً «كارخانه» می‌گفتند.
سنگ‌های این غار در بناهای مختلف شیراز، به خصوص مسجد جامع عتیق و بیمارستان نمازی و برخی خانه‌های اعیانی جهرم مانند منزل كوهكن، منزل پیمان، مسجد و مدرسه خان و مقابر جهرم و شیراز و سایر شهرهای اطراف به‌كار رفته است.
از این سنگ ها به خاطر شكل پذیری بهتر، برای كارهای تزیینی به عنوان نمای ساختمان‌ها و سردرها، پنجره‌های مشبك، فرش حیاط و سكوها، سنگ قبر، كتیبه‌های سنگی، شیر سنگی، آب چك، ناودان، نهر یا حوض سنگی، پله، رخ‌بام، هاون سنگی، دیگ‌های سنگی، مجسمه‌های شیر، خمره‌های سنگی و... استفاده می‌شد.
با روی كار آمدن مصالح ساختمانی جدید مانند سرامیك، موزاییك و سنگ‌های مرمر، به تدریج استفاده از سنگ‌های غار از رونق افتاد و سنگ شكنان كار خود را رها كردند و برداشت سنگ متوقف شد درحالی كه حاصل برداشت و استخراج آنها، پدیده‌ای بی نظیر را به وجود آورده بود، غاری مصنوعی كه توجه مردم را به خود جلب كرد و به عنوان پدیده‌ای بی نظیر برای جذب گردشگران مطرح شد.
علاوه بر عظمت و زیبایی غار كه سالانه هزاران نفر را به خود جذب می‌كند، خنكی نسبی محیط آن در تابستان و گرم بودن آن نسبت به محیط بیرون در زمستان، دلیل دیگری برای جذب مردم بوده است.
غار در تابستان به خاطر نتابیدن آفتاب و وجود دالان‌های متعدد كه باد در آنها كانالیزه می شود و به صورت یك كولر طبیعی درمی‌آید، هوایی مطبوع و خنك دارد.
كف آن شیب دار و سطح آن را لایه ای نرم از خاك‌های آهكی پوشانده است. قسمت‌های ابتدایی و حاشیهٔ خارجی آن روشن است اما به تدریج كه به قسمت‌های داخلی می‌رویم، نور كم و در بخش‌های انتهایی كاملاً تاریك می‌شود؛ به همین دلیل سنگ شكنان در اینجا تاقچه‌هایی برای گذاشتن چراغ موشی در بدنهٔ غار و ستون‌ها تعبیه كرده‌اند.
به نظر می‌رسد این غار توانمندی زیادی برای جذب گردشگران بیشتر و معرفی و شناسایی جهرم به تمام ایرانیان و حتی مردم جهان دارد اما به دلیل بعضی مشكلات و كم‌كاری‌ها این امر محقق نشده است.
اگر چه برای برطرف كردن این مسائل و مشكلات و ایجاد امكانات برای گردشگران و معرفی غار به عموم مردم اقداماتی انجام گرفته است اما بیشتر آنها مقطعی و هنوز اقدامات كامل و اساسی انجام نگرفته است.
در همین باره علی لطفی‌پور رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان جهرم در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: برای پیشرفت غار دست یاری به سمت تمام شهروندان به ویژه خیران فرهنگی دراز می‌كنیم و امیدواریم با اجرای برنامه‌های مستمر در اطراف این غار بتوانیم زمینه حضور بیشتر مردم در این بافت تاریخی و فرهنگی را فراهم كنیم.
وی با اشاره به برپایی جشنواره عطر تارونه در نوروز در محوطه غار افزود: اداره میراث فرهنگی جهرم از برگزاری برنامه‌های فرهنگی چون برپایی نمایشگاه نقاشی، خطاطی، غرفه‌های صنایع دستی، اجرای تئاترهای خیابانی و موسیقی بومی در این مكان حمایت می‌كند.
لطفی پور با اعلام حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی برای مقاوم‌سازی یا توسعه‌ی این غارگفت: چنانچه سرمایه گذارانی برای توسعه و پیشرفت این غار برنامه‌هایی داشته باشند ضمن اعلام حمایت كامل از این ایشان، آمادگی برای پیگیری كامل این خواسته‌ها را در شهرستان و استان دارا هستیم.
7375 /1876
شیراز- ایرنا- سه كیلومتری جنوب شهر جهرم استان فارس، غار سنگ اشكن یا سنگ شكنان قرار گرفته كه این اثر ثبت ملی شده، با افسانه واسطوره آمیخته است.
