آیین و سنت های محرم در هرمزگان

به گزارش ایرنا، آیین های عزاداری سنتی و بومی در استان هرمزگان سابقه طولانی و دیرینه دارد كه مردم این دیار از زمان های دور پایبند به برگزاری آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده به طوری كه جوانان و نوجوانان برای مشاركت در این مناسبت ها با شور و شوق خاصی شركت دارند.
عمق دلدادگی و معرفت دینی موجب شده كه مردم این استان به عنوان مرزداران و پیشانی ورودی به كشور از دین اسلام به عنوان نجات دهنده بشراستقبال كرده و آن را موجب رشد و تقویت پایه های دین می دانند بر حفظ و تداوم آن تاكید می كنند.

**استقبال از ماه محرم
استان هرمزگان به واسطه تنوع قومیت ها، دارای یك هزار و 200 هیات مذهبی بوده كه در طول سال ومناسبت های مختلف مذهبی مشاكت دارد اما در ماه محرم، صفر و رمضان مراسم روضه خوانی، تعزیه خوانی و مداحی رونق بیشتری به خود می گیرد.
هرمزگانی ها برای استقبال از ماه محرم از 2 ماه قبل با بررسی وضعیت امكانات و وسایل، پارچه نوشته ها، نسخه های تعزیه، دعوت از روحانی و مداحان و نظافت مسجد، منبر و حسینه ها برای برگزاری آیین های این ماه آماده می شوند.
ارادت خاص مردم به ائمه اطهار دراین خطه برخی از سنت ها و آیین ها ویژه محرم نسبت به سایر نقاط كشور متمایز می كند و هرساله با شور و شوق خاصی برگزار می شود.

**چك چكو آیین ویژه هرمزگانی ها در ماه محرم
چك چكو یا سنگ زنی از آیین های ویژه و شاخص مردم هرمزگان در ایام محرم بوده كه امروزه این آیین ها با تلفیق فرهنگ های بومی و مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است.
در این نوع عزاداری سنتی كه بیشتر مورد توجه مردم هرمزگان بوده و هم اكنون نیز رواج داشته و دارد، عزاداران از اول تا پایان دهه محرم با 2 قطعه سنگ و یا چوب كوچك (به شكل مربع یا دایره ) اجرا می شود به طوری كه عزاداران سنگ ها را به هم كوبیده و در واقع نام چك چكو نیز از صدای به هم خوردن سنگ ها گرفته شده است.
مدیرعامل انجمن میراث داران فرهنگ هرمزگان گفت: این مراسم همراه با عَلَم گردانی است به این صورت كه دسته ی سینه زنان دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را در میان می گیرند و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن، 2 قطعه سنگ را همراه با چرخش های موزون به هم می زنند و با این كار با رفتن خانه ها اقدام به جمع آوری پول و نذورات برای هیات های عزادارای خود می كنند.
اسحاق برخوردار زاده تصریح كرد: این كار در شهر و روستا انجام می‌ شود و به هنگام رسیدن به در هر خانه‌ ای همه یك ‌صدا و یك ریتم در حالی‌ كه سنگ‌ها یا چوب‌ ها را در بالای سر به هم می‌ زنند می‌ گویند «‌چك چكو ماه محرم رسید» كه صاحب‌ خانه با شنیدن این نوا با خبر می‌ شود و شربت و شیرینی و یا پولی را به دسته ها می دهد و این روند ادامه پیدا می ‌كند تا تمام محله را بگردند.
وی بیان داشت: سنگ زنان به شكلی هماهنگ، هم ‌نوا با نوحه‌ خوان، بیتی از نوحه كه در اصطلاح به آن «ترجیع‌ بند» گفته می شود را می خوانند و نوحه‌ خوانی «دم» را تكرار می‌ كنند كه این آیین جزو میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است كه به ثبت ملی كشور نیز رسیده است‌.
هر چند از این مراسم امروز در سطح استان هرمزگان كمتر استفاده می شود و به دست فراموشی سپرده شده اما هنوز هم در بعضی از تكایا و حسینیه های هرمزگان بویژه در شهرستان میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف این مراسم به خوبی اجرا می شود و مردم به آن پایبند هستند.

** عَلَم گردانی
هر مسجد، حسینیه و تكایا برای خود علم جداگانه ای دارد، مهمترین بُعد علم گردانی، اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آیین های عزاداری است كه عزاداران هر روز صبح مسجد، حسینیه و تكایای خود بیرون آمده و با پرسه در كوچه ها و محله ها همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذورها در بین خانه ها می پردازند.
علم از چوب بلندی حدود 2 و نیم تا 3 متر ساخته شده كه از رخت علم كه پارچه های متعددی است با رنگ های مختلف پوشیده می شود و سرعلم كه به (سر شده) معروف است، دارای نقش های متعددی می باشد.
بیشتر حسینیه های هرمزگان به ویژه در شهر بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یكی از امامان معصوم (ع) علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند كه این گردش علم را ( پَرسه) می گویند.
یكی از پیشكسوتان علم گردانی در میناب دراین باره می گوید: مشهور ترین علم ها در آیین علم گردانی شامل علم حضرت ابوالفضل (ع)، 2 علم (علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)، امام رضا (ع)، زین العابدین (ع)، امام حسن (ع)، علم رسول الله (ص) و علم صاحب الزمان (عج) است.
علی پیله وری افزود: برخی از علم ها از جمله علم جریده كه در مراسم تعزیه خوانی نیز از آن استفاده می شود و منصوب به علم حضرت عباس (ع) بوده، از احترام بیشتری برخوردار است.

** مراسم ویژه علم پیغمبر( ص) درشهرستان میناب
یكی دیگر از علمداران میناب نیز گفت: این مراسم سنتی و ویژه با قدمتی 400 ساله در روز پنجم محرم در میناب برگزار می شود كه 2علم پیغمبر (ص) و صاحب الزمان (عج) در 2 حسینیه جداگانه همزمان بسته می شود.
عباس صمدی یاد آور شد: این مراسم از ساعت 15 عصر روز پنجم محرم شروع شده، علم در آب رودخانه غسل داده می شود و علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می كند و در عصر همان روز نه تنها مردم این شهر بلكه بسیاری از شهرهای استان نیز در این مراسم شركت كرده و برای علم ها گوسفند قربانی می كنند و نُقل، گَل، سكه و گلاب بر آن ها می پاشند.

**علم شمشیری قشم:
مدیرعامل انجمن میراث داران فرهنگ هرمزگان می گوید: علم شمشیری از دیگر سنت های 900 ساله در حیدرآباد قشم است كه در روز هفتم محرم از حسینیه بیرون آورده به روستای های اطراف قشم برده می شود.
اسحاق برخوردار زاده در گفت و گوبا ایرنا افزود: این برنامه با مراسم خاص و با پای پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می شود كه در این روز بسیاری از شهرهای مختلف استان هرمزگان برای عزاداری همراه این علم به قشم رفته و این مراسم با شوری خاص برگزار می شود.
محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب (ع) شهر قشم به روستای حمیری قشم در فاصله 11 كیلومتری می ‌برند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری كه برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می ‌آیند، به مكان اصلی اش باز می‌ گردانند.

** شستشوی علم:
مدیرعامل انجمن میراث داران فرهنگ هرمزگان یاد آورشد: از دیگر مراسم علم ها می توان به 12 علم منبر گُپ نام برد كه این علم ها منصوب به 12 امام است كه برای غسل دادن آن علم ها را به دریا برده می شود.
برخوردار زاده ادامه داد: با آداب خاصی این مراسم را برگزار می كنند و در روزهای مختلف محرم افرادی كه نذر دارند هیات همراه 12 علم منبر گپ را به خانه های خود دعوت كرده تا به عزاداری بپردازند.

** آیین حجله گردانی
مراسم حجله گردانی به حجله حضرت قاسم (فرزند امام حسن (ع)، معروف است كه در شب نهم ماه محرم برگزار می شود و در روز عاشورا این حجله با خون حضرت قاسم آغشته می شود.
حجله از نظر ظاهر شبیه به تابوت با اندكی اختلاف در سطح آن هاست كه دارای اتاقكی چوبی با ابعادی در حدود یك و نیم در 2 متر كه با آیینه های بزرگ و كوچك، قالیچه، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزیینی آراسته می شود.
عضوانجمن میراث داران میناب گفت: این مراسم دارای ارزش های نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنه های زیبایی است كه شاید به لحاظ اجرا و ارتباط برقرار كردن با مردم بومی بتوان آن را منحصر به فرد دانست.
تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان بویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت های كمی دیده می شود.
مجید درستكار افزود: از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این كه چه كسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از كجا و چه زمانی به حركت در آمده و نذوراتی كه داده می شود، همه این موارد با آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود.

** حنابندان
مراسم حنابندان نیز اگر چه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن (ع) است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا می شود.
شعرهای سوزناك كه به شكل همسرایی خوانده می شود همراه با تزیین سینی های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می سازد.

** تابوت گردانی یا پاتابوتی:
از روز هفتم محرم بعضی از حسینیه ها، تابوت كه به تابوت امام حسین(ع) معروف است را با پارچه های رنگین و آیینه كاری و گاه با شمشیر تزیین می كنند و همراه با علم در محله ها می گردانند و به جمع كردن نذورات مردمی می پردازند، حركت تابوت بسیار دیدنی است.
علاوه بر دسته سینه زن نوازندگانی با سرنا و دهل نیز تابوت را همراهی می كنند.
تابوت گردانی در روز عاشورا بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علم ها و حجله بر دور حسینیه و تكایا چرخانده می شود و پس از آن پارچه ها و آیینه كاری ها از باز كرده و برای سال آینده نگهداری می كنند.

** سینه زنی (واحد)
در 10 روز اول ماه محرم سینه زنی به صورت نشسته و ایستاده برگزار می شود، در سینه زنی نشسته مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می دهند.
در سینه زنی ایستاده مردان به شكل دایره می چرخند و در حالی كه با دست چپ كمربند یكدیگر را گرفته اند با دست راست محكم بر سینه ی خود می كوبند، اوج این سینه زنی وقتی است كه نوحه خوان، واحد می خواند.
این نوع سینه زنی در برخی مناطق جنوبی كشور از جمله استان های بوشهر و خوزستان نیز دیده می شود.
نوحه خوانی و سینه زنی هر شب از اول ماه محرم در مسجدها، حسینیه ها و تكایا برگزار می شود، بیشتر نوحه های خوانده شده به زبان محلی بندری است.
از آن جایی كه بندرعباس یك شهر مهاجرپذیر است و به طور تقریبی از تمام نقاط ایران در این شهر زندگی می كنند در ماه های محرم برای خود تكایای جداگانه ای برپا می دارند و به شیوه و سبك خود عزاداری كرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف خود دلیل برگزاری عزاداری با شور و شوق بیشتر در استان شده و همسفر گردشگران مذهبی از سایر نقاط ایران برای آشنایی با این نوع عزاداری و سوگواری را همراه دارد.

** روضه خوانی
سبك وسیاق روضه خوانی دراین استان ابتدا با خواندن چند نوحه با سبك محلی وسنتی به صورت نشسته و دورهم
برگزار می شود، سپس چاووشی خوانی توسط یك نفر كه صدای خوش و رسایی دارد بیان می شود ومجلس را برای روضه خوانی آماده می كند.
در ماه های محرم و صفر (بویژه دهه اول محرم و دهه آخر صفر)، روضه خوان های محلی (زنانه و مردانه) مصیبت های اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را همراه با شعرهای مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می كنند.
روضه خوان ها ( بویژه زنان ) گاه در بیان موضوعی، چون تعزیه از حركت و اجرای نقش استفاده كرده و به گرمی مجلس می افزایند.
البته روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری استان هرمزگان در طول سال است و افراد ازسفرهای زیارتی مثل زیارت امام رضا (ع) وعتبات عالیات برگردند نیز این مراسم برگزار می شود.

** تعزیه خوانی
تعزیه خوانی یك نوع بیان واقعه ای از صحرای كربلا و شجاعت ودلیری حضرت امام حسین (ع)، اصحاب و یارانش
از دوره قاجاریه به این سو همواره تعزیه درهرمزگان مورد توجه بوده و خاستگاه اصلی آن نیز شهر میناب است. مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم كرده است.
مهم ترین مركزهای اجرایی تعزیه خوانی در استان در شهرهای میناب، بندرعباس، فین، رضوان، گَهره و جزیره هرمز است كه در دهه اول محرم به آن پرداخته می شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می شود.

** شیر و كتل:
این مراسم سنتی و دیرینه نیز هر ساله در صبح دهم محرم همزمان با روز عاشورا در شهر میناب و برخی روستاهای آن، مانند نوبند و بندر تیاب برگزار می ‌شود.
در شهر بندرعباس نیز این مراسم به تقلید از میناب، از حسینیه سه زیارتان به سوی امامزاده شاه محمد تقی برگزار می‌شود.
این دسته‌های عزاداری به طور معمول از اجزا و عناصر همچون علم‌ ها، تابوت ‌ها، حجله‌ های تزیین شده، شیر و ذوالجناح با پارچه‌ خونین بر پشتش همراه با چند كبوتر سفید و پارچه‌ های سبز رنگ تشكیل شده است.
شترهایی كه حامل دیگ ‌های بزرگ، فرش و كجاوه هستند با كودكان خردسال و چاوش ‌خوانی كه درون كجاوه‌ها قرار دارند و شمر با چهره‌ای سیاه شده و گروه اسیران، افرادی با نیزه‌ هایی سیاه رنگ به طول 2 متر در دست و لباس‌های عربی خون ‌آلود بر تن در قالب یك كاروان حركت می ‌كنند.

** مراسم ویژه عاشورا
در تمام شهرهای هرمزگان این روز با حركت دسته های سینه زنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز می شود، در بندرعباس و میناب روز عاشورا شكوه خاصی دارد و شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است.
شمر، ساربان، شیر، كاروان اسیران، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با كبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه ی دو طفلان مسلم به پایان می رسد.
در روز عاشورا همه اقوام كشور در قالب دسته های سینه زنی از كرد و لرو آذری زبان گرفته تا بلوچ و كرمانی و شمالی، وارد خیابان ها می شوند كه بیشتر این مراسم در كنار مصلی همراه با نماز ظهر عاشورا برگزار می شود.

** آیین شام غریبان
در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط كشور دسته های سینه زن در حالی كه شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسیران كربلا اشك ماتم می ریزند.
همه اقوام ایرانی ساكن هرمزگان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لرزبان های فارس، لرستانی ها، كردها، لاری ها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، كرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم این شهر مسجد، حسینیه یا تكیه با هیات های جداگانه ای برای خود دارند و هر یك با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.
این هیات به همراه دیگر هیات های بومی منطقه هرمزگان در روز تاسوعا و عاشورا با برگزاری آیین های ویژه ای ضمن عزادای در سوگ سرور و سالار شهیدان نمادی از وحدت دینی را در این نقطه مرزی به نمایش می گذارند.
7195/6048