تجربه سفری پربار به میانه تاریخ با سفر به شهر خواف در فاصله ۲۵۰ كیلومتری جنوب غربی مشهد ممكن می شود، شهری كه آثاری چون آسبادهای نشتیفان، مسجد ملك زوزن، مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد جامع سنگان آن در جهان شناخته شده هستند.
* كوشك سلامه
تا پیش از سال 1326 شمسی این بنا در زیر تلی از خاك پنهان بود تا این كه خاكبرداری و تجدید بنای آن آغاز شد. كوشك به معنای بنای رفیع و بلند، قصر، بارگاه و سرای عالی استاما این بنا مشتمل بر سه طبقه بوده كه فوقانی ترین طبقه آن بازسازی گردیده است و پس از آن محوطه سازی كوشك هم به انجام رسیده است.
بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاقها و فضاهای متعدد مكانی برای زندگی ساكنان بوده و طرحی چلیپایی دارد.
باز پیرایی بنای مزبور با نمای آجری سبب شده است این بنا ظاهری شبیه بناهای دوره صفویه پیدا كند اما به استناد متون دوران اسلامی این بنا از سده ششم در این مكان وجود داشته است.
* مدرسه غیاثیه خرگرد
مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و به فاصله پنج كیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع است. این مدرسه تاریخی از جمله بناهای چهار ایوانی و آجری است كه در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی و توسط دو برادر معمار به نامهای قوام الدین و غیاث الدین شیرازی به سال 848 هجری قمری ساخته شده است.
بنا در دو طبقه و با 32 غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه ها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است.
نمای درونی و نمای بیرونی جلوی بنا به كاشیكاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و كتیبه آراسته شده است و داخل ایوانها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق كاشی و آجر زینت یافته است.
* مسجد ملك زوزن
مسجد ملك زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شكوه و عظمت این منطقه است.
نام بنا برگرفته از ملك معظم ابوبكر بن علی زوزنی بزرگترین حكمران این خطه و دومین مسجد دارای تاریخ ساخت دوره خوارزمشاهیان است كه به استناد كتیبه موجود در سال 615 هجری قمری ساخت آن آغاز شده و یك سال پس از آن تاریخ در حال ساخت بوده است.
آنچه از معماری این بنا باقی مانده، دو ایوان كوچك و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است كه هسته بنای عظیمی بوده كه به عنوان مسجد - مدرسه بنیان گردیده و به علت حملات سپاهیان مغول در 617 هجری قمری كار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
نمای ایوان شرقی دارای كتیبه خط كوفی و تزئینات آجركاری با تلفیقی از كاشی فیروزه ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است.
نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجركاری و تلفیق آن با كاشی هندسی و گیاهی است.
این بنا در 66 كیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.
* آس بادهای نشتیفان
اراضی كوهستانی و ناهموار شمال خراسان (نیشابور قدیم) و جنوب خراسان (قهستان قدیم) را باریكه پست و همواری از هم جدا می كند كه عرض آن به طور متوسط حدود 100 كیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا بین 700 تا 850 متر است.
این عارضه جلگه ای كه به مانند گذرگاهی عظیم به طول بیش از 500 كیلومتر است از غرب به كویر نمك و از شرق به دامنه های غربی رشته كوه هندوكش در افغانستان منتهی می شود.
رودهای این سرزمین به خاطر مختصر آب شوری كه دارند كال شور نامیده می شوند و به زمینهای آن به سبب بی حاصلی و شوره زار بودن در اصطلاح محلی 'دق' اطلاق می گردد و عمده ترین نعمت این سرزمین باد است.
این باد در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد 'كوه بابا' در سلسله جبال هندوكش می وزد و با شتاب بسیار جای هوای گرم و سبك شده كویر نمك را پر می كند و در اصطلاح محلی به 'باد كوه' معروف است كه در واقع شاخه ای است از باد معروف 120 روزه سیستان كه وزش آن از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد.
اهالی قدیم خواف از این امكان و نعمت خدادادی به خوبی استفاده كرده و بهره برده اند و برای آرد كردن گندمهایشان سازه هایی شبیه آسیاب ساخته اند كه به جای آب با باد كار می كند و لذا آسباد نام گرفته است.
آسباد بنایی است شكل گرفته از خشت و گل و متشكل از دو واحد ساختمانی شامل سالن اصلی آسباد در طبقه همكف و محفظه محیط چرخ و پره در پشت بام.
ورودی طبقه همكف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقیقت اتاقی است كه در آن قطعات متحرك آسباد و سنگهای بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطه ای دیگر از این مكان انبارك گندم و یا غله دیده می شود.
بخش فوقانی به نام آسخانه نیز شامل یك تیر عمودی و یك تیر افقی بر روی چرخ و پره است. پره در مناطقی مانند خواف از چوب ساخته می شود اما در نهبندان و مناطق گرمسیر در سازه هایی مشابه از شاخه های درخت خرما به عنوان پره استفاده می شود.
آسبادها معمولا در كنار هم و متصل به یكدیگر ساخته می شوند كه یكی از دلایل آن ضرورت مقاومت در برابر بادهای قوی، مداوم و طولانی 120 روزه سیستان است كه تنها بادی است كه می تواند آسبادها را به سرعتی بسیار به چرخش درآورد.
* مجموعه تاریخی خواجه یار
این مكان در ارتفاعات موسوم به 'خواجه یار' مشرف به شهر خواف واقع است. مجموعه تاریخی فرهنگی خواجه یار مشتمل بر گورستانی منسوب به شهدای صدر اسلام، بنایی كوچك و دو طبقه و آب انباری از دوره قاجار است.
ارتفاعات خواجه یار علاوه بر داشتن جاذبه های تاریخی با چشم انداز وسیعی كه نسبت به مركز شهر خواف دارد تفرجگاه كوهستانی خوافیان و مناطق مجاور هم به شمار می آید.
* مسجد جامع سنگان
بنای مسجد جامع سنگان واقع در سنگان پایین خواف از یادگارهای معماری اوایل سده هفتم است. این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده است اما در حال حاضر دارای یك ایوان در ضلع غربی و رواقهایی در طرفین است.
در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته كه تخریب و شبستانی جایگزین آن شده است.
نكته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایه های ایوان قبله به علت زلزله های متعدد است به طوری كه فاصله پایه های ایوان در مبنا از فاصله آن در پاكار طاق كمتر است.
این بنا از جمله مساجد سبك خراسانی است و همانند و همزمان با مساجد ملك زوزن و مسجد جامع گناباد ساخته شده است. بر لچكیهای ایوان مسجد قطعات كتیبه و آجریهای قالب زده ای نصب شده كه متعلق به بنایی كهن تر از این مسجد است.
* مسجد رباط زیارت آباد
این مسجد جزئی از یك مجموعه معماری شامل رباط، خانقاه و آب انبار است كه درهفت كیلومتری روستای فدك واقع است.
معماری بنا مشتمل بر تالار وسیعی است كه بر فراز دیوار سنگی آن قابی سرتاسری و آجری ایجاد شده و كتیبه ای آجری به شیوه كوفی در داخل قاب جای داده شده است.
در حال حاضر بخش جنوبی تالار و ایوان تبدیل به فضای معماری با كاربردی جدید شده اما از آثار و شواهد چنین برمی آید كه در سمت شمالی تالار، ایوانی وجود داشته و در انتهای ایوان محرابی با كتیبه برجسته گچی بوده است.
این بنا در بررسی های سال 1367 كشف و در همان سال تثبیت و استحكام بخشی شد.
از دیگر آثار تاریخی برجسته شهرستان خواف می توان به مزار پیراحمد خوافی، آرامگاه حافظ ابرو، مجموعه گردشگری كبودانی، منطقه گردشگری روستای زرداب و منطقه گردشگری روستای نیاز آباد اشاره كرد.
* موسیقی مقامی شهرستان خواف
شهرستان خواف نیز همانند تربت جام دارای پیشینه ای غنی در هنر موسیقی است. موسیقی این منطقه براساس مقامهای سماعی شكل گرفته و در طول زمان ساخته و پرداخته شده است و مقامهای آن تقریبا شبیه مقامهای موسیقی تربت جام است.
شهرستان خواف استادان بی نظیری را در زمینه موسیقی مقامی به هنر ایران زمین معرفی كرده است و سازهای مهم این منطقه دف و دوتار هستند.
* مشاغل و هنرهای سنتی
شهرستان خواف محل رشد و نو هنرهای دستی و مشاغل سنتی بسیاری بوده است كه اگرچه این مشاغل هم اكنون از رواج قابل قبولی برخوردار نیستند لیكن می توان با گردش در شهر و در بازارهای آن مراكزی را یافت كه هنوز براساس الگوهای سنتی به كار مشغولند.
قالی بافی، فرت بافی یا تون بافی، آهنگری، نمد مالی، نخ تابی، خراطی، نجاری، مسگری و ساخت سازهای سنتی از جمله این مشاغلند.
خریداری از این تولیدات دستی و محصولات محلی در شهرستان خواف و بازدید از آثار تاریخی و طبیعی این شهرستان قطعا خاطره ای به یادماندنی برای گردشگران بر جای می گذارد.
شهرستان خواف در فاصله 273 كیلومتری مشهد قرار دارد.
1922/7496
مشهد- ایرنا- شهرستان مرزی خواف در شرق خراسان رضوی خطه ای مملو از آثار و جاذبه های تاریخی است كه گردشگران می توانند در بازدید از آنها با قدمت چند صد ساله و گاه چند هزار ساله تمدن و فرهنگ ساكنان این سرزمین آشنا شوند.
