چگونه رودهای آرام گلستان، طغیان كرد؟

به گزارش ایرنا؛ استان گلستان هم از روند خشكسالی و بی آبی سال های اخیر بی نصیب نبوده و اگرچه هر چند سال یكبار از خشم طبیعت و جاری شدن سیلاب زخم برداشته، اما رودخانه های آن در گذر زمان معمولا آرام بوده و اینكه چگونه این آرامش طوفانی شد و خانه ها را بی رحمانه در نوردید، قبل از هر چیز نیازمند آشنایی با رودها و سدهای منطقه است.
در خصوص سیل گلستان هنوز به بررسی و تحقیقات كارشناسی نیاز است؛ از عوامل طبیعی تا عوامل مصنوعی كه در آن هم نقش مدیریت و پروژه های ملی و منطقه ای قابل احصاء است و هم نقش فرهنگ عمومی و نگاه عمومی به محیط زیست اما در عین حال پیش از هر چیز می بایست از شرایط طبیعی حوزه های آبگیر اعم از رودخانه، سدها و تالاب های استان بدانیم.
دراین گزارش سعی شده است اطلاعاتی در خصوص منابع آب و حوزه های آبریز استان گلستان در اختیار مخاطبان قرار گیرد:

**رودخانه ها
گلستان با بیش از 20 هزار كیلومتر مربع وسعت و جای دادن هفت اقلیم از 13 اقلیم دنیا در خود سه رودخانه اصلی و دایمی موثر در امر جمع آوری و هدایت آب سطحی، تغذیه آب خوان های زیر زمینی و تامین كننده آب مورد نیاز بخش های كشاورزی، صنعت و كنترل سیلاب از خسارت به شهرها و روستاها در سدهای در حال بهره برداری را دارد.
رودخانه های دایمی و اصلی گلستان شامل گرگانرود، قره سو و اترك با 45 رشته رودخانه هستند كه طبق گزارش شركت آب منطقه ای گلستان طول این رودخانه ها معادل 2 درصد از 146 هزار كیلومتر طول رودخانه های ایران است.
گرگانرود بزرگترین رود داخل استان گلستان به شمار می رود كه از دامنه‌های شمالی البرز شرقی و دامنه‌های غربی ارتفاعات استان خراسان شمالی سرچشمه می‌گیرد و از به هم پیوستن رودهای دوغ، اوغان، قلی تپه در گالیكش، چهل چای و نرماب در مینودشت، خرمارود در آزادشهر، سیاه چوب در خان ببین، سالیان تپه و قره چای در رامیان، زرین گل و كبودوال در علی آباد و محمدآباد، جعفر آباد و قرن آباد در گرگان تشكیل می‌شود.
جهت جریان آب این رودخانه‌های تاثیر گذار در توسعه گلستان از شرق به غرب بوده و شاخه‌های آن از رشته كوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جریان دارند كه پس از عبور از شهرهای گنبدكاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس در شهرستان گمیشان به دریای خزر می‌ریزد.
قره سو دیگر رودخانه دایمی استان گلستان است كه از ارتفاع 2900 متری كوه‌های اسب چر، سوس و قزیمان سرچشمه می‌گیرد و بعد از پیمودن چشمه‌سارها و شاخه‌های فرعی به نام رودخانه باغشاه و كمی پایین‌تر به نام گرماب دشت سرانجام با سایر شاخه‌های فرعی، رودخانه قره سو را تشكیل می‌دهد كه در جنوب استان با جهت شرقی - غربی جریان دارد.
از مهم‌ترین شاخه‌های قره سوه می‌توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت كلا، فسن رود، النگ دره، نوشن و زیارت در جنوب گرگان اشاره كرد.
این رودخانه بعد از پیمودن از چند دهستان بین بندر تركمن و بندرگز در كنار روستای قره سو به خلیج گرگان می‌ریزد.
رود اترك واقع در نوار مرزی گلستان با كشور تركمنستان كه یكی از طولانی‌ترین رودهای كشور محسوب می شود، از ارتفاعات هزار مسجد استان خراسان شمالی سر چشمه می‌گیرد و وارد استان گلستان می شود و جهت این رودخانه هم شرقی – غربی است و پس از عبور از مناطق كوهستانی به تپه ماهورهای كم ارتفاع مرزی و دشت سرازیر شده و در محلی بنام 'چات' (مرز ایران و تركمنستان) به رشته فرعی سومبار می‌پیوندد و پس از عبور از مراوه تپه و اینچه برون گنبد كاووس به دریای خزر وارد می شود.
مهم‌ترین شاخه‌های اترك، شامل سومبار، آجی سو، آق‌ سو،، گرگانلی و گوگول چای است.

**سدها
در استان گلستان 14سد اعم از مخزنی و تالاب سد در حال بهره برداری شامل شهید چمران و بوستان در كلاله، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، دانشمند، اینچه برون، تالاب سد های آلماگل و آلاگل در گنبدكاووس، كرند در مراوه تپه، كبودوال در علی آباد كتول، كوثر در گرگان، شهید دستغیب و وشمگیر در آق قلا، وجود دارد.
سدهای مخزنی بیشتر از نوع خاكی، خاكی همگن و غیر همگن و لاستیكی ساخته شده كه حدود 300 میلیون متر ذخیره ظرفیت آب دارند.
سدهای در حال بهره برداری استان گلستان در بخشی از مسیر های سه رودخانه دایمی شامل گرگان رود، قره سو و اترك دارای 2 هزار و 850 كیلومتر طول دارند كه 1400 كیلومتر آن در جنگل ها، مراتع و زمین های كشاورزی عبور می كند، 800 كیلومتر رودخانه تاسیسات و راه ها را احاطه كرده و 650 كیلومتر رودخانه نیز در شهرها و روستاها جریان دارد، ساخته و آب ذخیره سازی می كنند.
عمده سدهای ساخته شده در گلستان در حوضه آبریز گرگانرود دارای 11 هزار و 380 كیلومتر مربع وسعت معادل 48 درصد سطح استان در بر می گیرد كه از شمال به حوضه آبریز رودخانه اترك سفلی، از جنوب به حوضه آبریز اصلی ایران مركزی در استان سمنان و از غرب به دریای خزر محدود شده است.
در حوضه آبریز گرگانرود 67 درصد آب سطحی استان گلستان معادل 828 میلیون مترمكعب جریان دارد.
از میان سدهای در حال بهره برداری بر روی رودخانه گرگانرود، 3 سد بوستان، گلستان و وشمگیر نقش به سزایی در مهار سیلاب اخیر داشتند.
سد خاكی بوستان با ظرفیت 33 میلیون متر مكعب بر روی رودخانه گرگانرود در هفت كیلومتری شمال غرب شهر كلاله با هدف تامین آب كشاورزی، صنعت، پرورش ماهی و كنترل سیل ساخته شده و بهره برداری می شود.
سد خاكی در حال بهره برداری گلستان با 48 میلیون متر مكعب ظرفیت ذخیره آب برای مصارف كشاورزی،صنعت، پرورش ماهی و كنترل سیل در فاصله 15 كیلومتری شرق شهر گنبدكاووس قرار دارد و در ابتدای دهه 80، تجربه نجات شهر گنبدكاووس و روستاهای حاشیه رودخانه گرگانرود به سمت شهر آق قلا را داشت.
سد خاكی وشمگیر از اواخر سال 1349 به طور رسمی آبگیری و بهره برداری شده و اكنون ظرفیت ذخیره سازی 37 میلیون متر مكعب آب با اهداف مصرف در بخش های كشاورزی، صنعت، پرورش ماهی و كنترل سیل را دارد.
تالاب سدهای آلماگل و آلاگل واقع در بخش داشلی برون گنبدكاووس بیشتر از آب جاری در رودخانه مرزی اترك واقع در نوار مرزی شمال استان و در همسایگی تركمنستان، تغذیه می شود.

**تالاب ها
تالاب آلماگل، تالاب آب شوری در بخش داشلی برون شهرستان گنبدكاووس ۲٬۰۷ كیلومتر مربع مساحت و حداكثر ۲ متر عمق قرار دارد.
بارندگی سالانه در این تالاب ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر، رطوبت بین ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و متوسط دما حداقل منهای پنج و حداكثر ۴۲ درجه سانتی‌گراد است.
شوری آب این دریاچه كمتر از دو دریاچه آلاگل و آجی گل در داشلی برون گنبدكاووس است و منبع اصل تأمین آب آن رودخانه اترك است.
تالاب آلماگل محل زیست جانوران است.
همچنین تالاب آلاگل هم به عنوان بزرگترین دریاچه استان گلستان و یك تالاب آب شور است كه در بخش داشلی برون و در كنار شهر اینچه برون گنبدكاووس واقع است. فاصله این تالاب تا شهر گنبد كاووس حدود ۷۵ كیلومتر مربع است.
آلاگل كه ۲۵ كیلومتر مربع مساحت و حداكثر ۲٫۵ متر عمق دارد، در چند كیلومتری مرز تركمنستان و در مركز شوره‌زار بزرگ تركمن صحرا واقع شده و یك دریاچه آب شور محسوب می شود و به همین جهت پرورش ماهیان آب شور زی دریای خزر به‌ویژه ماهی سفید و كپور در این تالاب رونق زیادی دارد.
تالاب های آلماگل و آلاگل به عنوان تالاب های بین‌المللی از سال ۱۹۷۵ در كنوانسیون رامسر ثبت شده است.
در سیل اخیر و بر اساس گزارش اواخر فروردین 98 شركت آب منطقه ای گلستان 5 میلیون متر مكعب آب معادل 98 درصد حجم ظرفیت تالاب سد آلماگل و 63 میلیون متر مكعب آب معادل 90 درصد ظرفیت تالاب سد آلاگل ذخیره شده كه مصرف آن بیشتر در حوزه حفظ زیست محیطی استان است.

**حجم باران و ظرفیت های موجود
با بارش شدید باران 27 و 28 اسفند ماه سال 97 استان گلستان در مدت زمانی كوتاه حجم بالای آب را از طریق رودخانه ها از جمله دو حوزه گرگانرود و اترك و زیر شاخه های آن شامل اوغان گالیكش، چهل چای و نرماب مینودشت، خرمارود آزادشهر، قره سو رامیان، زرین و محمد آباد علی آباد به سمت سدهای در حال بهره برداری سرازیر شد كه بخشی از این بارش در پشت سدها و حجم چندین برابری آن در رودخانه گرگان منتهی به دریای خزر جاری و شهرها و روستاها مسیر خود را دچار آبگرفتگی شدید كرد.
به گفته كارشناسان شركت آب منطقه ای گلستان، طول مسیر رودخانه گرگانرود از سد بوستان در كلاله تا خواجه نفس شهرستان گُمیشان در غرب استان و ورودی آب رودخانه به دریای خزر 250 كیلومتر بوده و ظرفیت آب گذری عادی رودخانه گرگانرود در محل شهر گنبدكاووس 273 متر مكعب بر ثانیه و در محل شهر آق قلا 120 متر مكعب بر ثانیه است.
براساس گزارش این كارشناسان، مدت زمان طی مسیر سیلاب از سد گلستان تا شهر گنبدكاووس 5 ساعت، از گنبدكاووس تا سد وشمگیر 35 ساعت، از سد وشمگیر تا آق قلا 35 ساعت و از آق قلا تا خواجه نفس گُمیشان 24 ساعت پیش بینی می شود.
مدیرعامل شركت آب منطقه ای گلستان در این پیوند گفت: بارش شدید باران طی مدت 3 روز نخست، حجم سیلاب بیش از ظرفیت را در مخازن سدهای گلستان ایجاد كرد.
علی نظری افزود: در 24 ساعت اولیه در مناطقی از استان 350 میلیمتر بارش گزارش شد در حالی كه كل متوسط بارندگی استان در یكسال 450 میلیمتر است.
به گفته وی، بارش اواخر اسفند 97 در تمام نقاط به ویژه شرق گلستان رخ داد و تا اول فروردین ماه 98 ادامه یافت و باعث ایجاد حجم بالای رواناب شد به طوری كه دبی اوج سیلاب ورودی به سد گلستان افزون بر 700 متر مكعب بر ثانیه و در سد بوستان افزون بر 230 مترمكعب بر ثانیه اندازه گیری شد.
وی ادامه داد: بخشی از این سیلاب در مخازن سدهای استان مدیریت و مقدار دبی سیلاب را كاهش داد به گونه ای كه تا دهم فروردین ماه 98 دبی اوج سیلاب پس از سد بوستان به 102 متر مكعب بر ثانیه و دبی اوج پس از سد گلستان به 545 متر مكعب كاهش یافت.
به گفته وی در 24 فروردین ماه 98 خروجی از سر ریز سد بوستان 12 متر مكعب بر ثانیه، گلستان 58 متر مكعب آب بر ثانیه و وشمگیر 57 متر مكعب آب بر ثانیه رسید.
مدیرعامل شركت آب منطقه ای گلستان گفت: علاوه بر این، آبدهی تمامی رودخانه های پایین سد های گلستان و وشمگیر همزمان با رودخانه های بالادست زیاد بوده و رودخانه گرگانرود در شهر گنبدكاووس صرفا توان عبور بخشی از سیلاب را داشت.
وی بیان كرد: حداكثر ظرفیت ایمن آب در بستر رودخانه گرگانرود حدود 120 مترمكعب در ثانیه در شهر آق قلا است در حالی كه حداقل دبی اوج سیلاب بعد از سد وشمگیر به حداقل 440 متر مكعب در ثانیه رسیده بود.

**آخرین وضعیت
علی نظری مدیرعامل شركت آب منطقه ای گلستان در ادامه در خصوص وضعیت جاری اینگونه توضیح داد در اواخر فروردین 98 و پیش از بارندگی اخیر، میزان آبدهی سه رودخانه چهل چای، نرماب و خرمارود در ایستگاه اراز كوسه 43 مترمكعب بر ثانیه، گرگانرود در گنبدكاووس 49 متر مكعب بر ثانیه، اترك در ایستگاه مراوه تپه 32 متر مكعب بر ثانیه و سیاه آب در انتهای حوضه قره سو 36 مترمكعب بر ثانیه كاهش یافته است.
پیش از این معاون حفاظت و بهره برداری شركت آب منطقه ای گلستان به خبرنگار ایرنا گفته بود: سد بوستان در كلاله، گلستان در گنبدكاووس و وشمگیر در شهرستان آق قلا نقش بسزایی در مقابله با وارد شدن خسارت بیش از حد سیلاب داشته اند و همچنان نیز سر ریز دارند.
حسین دهقان با تاكید بر اینكه تمامی سدهای استان سالم هستند، اظهار داشت: با توجه به بارش باران اخیر در منطقه، حجم آب پشت سه سد بوستان، گلستان و وشمگیر حدود 2.5 برابر ظرفیت آن بود به طوری كه 264 میلیون متر مكعب آب پشت این سدها رسید در حالی كه ظرفیت هر این سدها 118میلیون مترمكعب است.
وی افزود: رهاسازی آب سدها با توجه به جاری بودن حجم بالای آب در این رودخانه امكان پذیر نبوده و در مسیر خود در شهرهای گنبدكاووس، آق قلا، گمیشان و روستاهای حاشیه مشكل آبگرفتگی را تشدید می كند.
اكنون با گذشت بیش از 40 روز از جاری شدن سیلاب و آبگرفتگی در بخشی از شهر های گنبدكاووس، آق قلا و گمیشان و روستاهای زیر دست سدهای بوستان، گلستان و وشمگیر تلاش دستگاه های عضو ستاد مدیریت بحران گلستان، نیروهای مسلح و مردم برای هدایت آب به دریا با ایجاد كانال و لایروبی بر روی رودخانه گرگانرود همچنان ادامه دارد.
6204/2729