آیین رونمایی از مجموعه گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان با حضور نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب، حمیدرضا شاه‌آبادی مدیر انتشارات مدرسه، سیدعلی کاشفی خوانساری، دبیر مجموعه، اقبال قاسمی پویا، پژوهشگر و تاریخ‌نگار محمود حکیمی، نویسنده علی رفیعی، پژوهشگر و جمعی از نویسندگان مجموعه، در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.
در ابتدای این نشست اقبال قاسمی پویا، پژوهشگر و نویسنده تاریخ ادبیات کودک و نوجوان، گفت: با دیدن کتاب‌ها ذوق زده شدم که بالاخره چاپ شد! و به یاد پایان‌نامه دکترای خودم افتادم که برای نوشتن آن رنج زیادی بردم، پایان نامه من ۱۵ سال به طول انجامید و من در طول این پژوهش اسم همه این کتاب ها که در این مجموعه منتشر شده را دیده بودم اما خود کتاب را ندیده بودم اهمیت زحمت این بزرگواران در بازیابی تاریخ است. این مجموعه زرین ورق‌های اسناد ماست که همان‌طور که در مقدمه کتاب آمده، برای پژوهشگران استادان و معلمان به کار می‌آید و بسیار هم به کار می آید. من تاریخ آموزش و پرورش خواندم معتقدم که تاریخ‌شناس زمانی می‌تواند تاریخ بنویسد که خوب سند ببیند و زمانی می‌تواند کار پژوهشی انجام بدهد که بتواند آن را تحلیل کند.
قاسمی با انتقاد به تاریخ‌نویسی و تاریخ نگاری در کشور گفت: وقتی کتاب‌های دارالفنون را برای ما در پژوهشکده تعلیم و تربیت آوردند یک مسئول کتابخانه به من گفت این‌ها را دور بریزیم اما من گفتم این کتاب‌ها هر ورق آن هزاران هزار ارزش دارد و هر صفحه آن یک کتاب که یکی از اسناد تاریخی این سرزمین است.
این نویسنده تاریخ ادبیات کودک و نوجوان، ادامه داد: من می‌دانم که آموزش و پرورش بارها بخش‌نامه فرستاده اما کسی توجه نمی‌کند اما این موضوع که یک ویترین در مدارس برای جمع‌آوری اسناد آموزشی جمع شود به همه نهادهای آموزشی داده شده این‌گونه اسناد باعث می‌شوند که تاریخ آموزش و پرورش نوشته شود.
وی با اشاره به اینکه یک کتاب خوب درباره تاریخ آموزش و پرورش در ایران نداریم افزود: کتاب‌هایی که موجود است هیچکدام توصیفی-تحلیلی نیستند همه روایت‌اند. این آثار از نظر اطلاع دادن اهمیت دارند و اهمیت تحلیلی ندارند، ما به غلط فکر می‌کنیم رضاشاه ناجی آموزش و پرورش است اما باید بدانیم که تا پیش از ۹۰۰ مدرسه در ایران داشتیم و این سخن که او آموزش و پرورش را به راه انداخته سخنی تاریخی نیست، دلیل آن هم این است، ما تاریخ را تحلیل نکرده‌ایم.
قاسمی گفت: مثلاً در مورد دانشگاه که می‌گویند بانیان رضا شاه است این درست نیست دوره قاجار ما در دوره امیرکبیر چندین مدرسه مختلف داشتیم که دانشگاه تهران ۱۳۱۳ تاسیس شد و رضا شاه دستور آن را داد اما تا پیش از آن هم مدارس بسیاری وجود داشتند که دانشجو تربیت می‌کرد.
وی اضافه کرد: ما استادی داشتیم که میگفت تعصب صدد راحت عقل است و من معتقدم که این یکی از بزرگترین مشکلات ما در راه تاریخ نویسی است. حتی در مراسم صدمین سال تاسیس تعلیم و تربیت در ایران مقالاتی که به ما رسید که ۹۰ درصد آن توصیفی بود.
این پژوهشگر، با اشاره به اینکه در برخی از شهر های ایران مدارس با فاصله زمانی بسیار تاسیس شده‌اند، گفت: مردم فکر می‌کردند که مدرسه شکنجه‌گاه است ما باید بدانیم که چه جو روانی بر جامعه حاکم بوده. وقتی رشدیه سنگباران می شود و درون آن نارنجک می‌اندازند باید آن را تحلیل کنیم. ما باید به یاد داشته باشیم که وقتی زنگ مدرسه می‌خورد، گفتند مسیحی است و نباید زنگ بچه‌های ما را به مدرسه تشویق کند و به جای آن شعرخوانی گذاشتند و مشکل حل شد. مسئله دیگر علما بودند که می‌گفتند جغرافی درس ندهید، این درس کفر است، نماینده یکی از علما به مدرسه آمد کلاس را دید و گفت به جای این بنویسید معرفت الارض و مشکل حل شد. ما باید تحلیل کنیم که زمانی که تعصب دینی حاکم بوده چگونه مشکلات را حل کردند و با تفسیر دینی چگونه راه را پیش بردند.
وی با اشاره به گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان گفت: این کتاب‌ها بدون اغراق زیبایی هم ظاهر هم دارد اما موضوع از نظر فرهنگی و از نظر اسنادی هم بسیار ارزشمند است. من معتقدم تاریخ و نوشتن کتاب تاریخی باید بازبینی شود چراکه هم نگاه ما به هم محتوای مشکل دارد، تاریخ روایت گذشته نیست، هستی امروز ماست.
قاسمی اظهار کرد: ما تاریخ‌شناس نداریم، من می‌گویم باید دوباره دوره قاجار را بررسی کنیم هنوز مطالباتی در آن دوره وجود دارد که پاسخ داده نشده. گاهی می‌گوییم که این ۴۰۰ روزنامه و مجله در دوره قاجار به چه درد می‌خورده؟ وقتی ۹۰ درصد مردم بی‌سواد بودند اما باید بدانیم آن دوره مردم سواد شفاهی داشتند، یعنی یک نفر مطالب را می‌خواند و دیگران می‌شنیدند.
قاسمی نوشتن را عنصر مهمی در آموزش دانست و سخنانش را این‌گونه به پایان برد: در آن دوره ۴۰۰ نفر معلم و مدیر اهل قلم داشتیم. امروز از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر استاد و معلمی که داریم کدام یک از اهل قلم است که به دیکته اهمیت می‌دهیم به انشا اهمیت نمی‌دهیم و این بزرگترین مشکل ناتوانی در نوشتن ماست ۳۵۰۰۰ پژوهش بایگانی شده در پژوهشگاه تعلیم و تربیت داریم، تنها به این دلیل که پول زیادی در آن در گردش است.
در ادامه این نشست، اسفندیار معتمدی نویسنده و پژوهشگر تاریخی، با اشاره به اهمیت رسانه تربیت در مدارس اصفهان گفت: رساله تربیت برای مدرسه همایونی نوشته شده که در دوره قاجار در اصفهان تاسیس شد بود. خوبی خواندن این کتاب در آن است که مردم بدانند چه بسیار کسانی بودند که برای آموزش و پرورش کار کردند.
وی افزود: آقای قاسمی من را به تاریخ علاقه‌مند کرد، من کتاب آموزش فیزیک نوشتم اما به تاریخ بیشتر از فیزیک علاقه‌مند شدم و مجموعه چهار جلدی تاریخی علمی که نوشتم را نشر مهاجر منتشر کرد. ما در هر استان کنفرانس فیزیک برگزار کردیم اما یک دوره تاریخ فیزیک هم در آنجا داشتیم.
معتمدی با بازگو کردن زندگی نامه میرزا تقی خان کاشانی موسس مدرسه همایونی گفت: او در این مدرسه بسیاری از بزرگان و عالمان این سرزمین را دور هم جمع کرد، مثلاً میرزاعلی ناظم‌العلوم که نخستین نویسنده کتاب‌های پزشکی در ایران است. او در این مدرسه در مدت ۳ سال ۲۱ هزار نظامی برای ظل‌السلطان آماده می‌کند تا حدی که به ناصرالدین شاه می‌گویند مدرسه همایونی از دارالفنون قوی‌تر شده و او از ظل‌السلطان می‌ترسد. دانش‌آموزان را به خانه می‌فرستد و معلمان را در کشور پراکنده می‌کند به حدی این اقدام خشونت‌بار است که تا ۲۰ سال در اصفهان کسی حرف از مدرسه نمی‌زند.
مسعود کوهستانی نژاد نویسنده و پژوهشگر تاریخی، شناخت تاریخ برای شناخت کشور را مهم دانست و از انتشار مجموعه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان ابراز خوشحالی کرد. وی دو رویکرد سنتی و جدید را در ادبیات کودک و نوجوان برشمرد و گفت: آثار کودک و نوجوان از حدود انقلاب فرهنگی مشروطه آغاز می شود. کتاب‌هایی که در گفتمان جدید مطرح شده باشد از اواخر دوره ناصرالدین شاه وجود دارد اما باید دقت کنیم حداکثر ۲۰ تا ۲۵ درصد آثار به شکل کتاب منتشر شده و نزدیک ۷۰ تا ۷۵ درصد آنها در نشریات به چاپ رسیده اند.
وی محدوده آثار زبان فارسی را همه حوزه تمدنی ایران دانست و افزود: حوزه تمدنی ایران که به زبان فارسی سخن میگفت، از لندن تا جده از مصر تا کلکته را شامل می‌شود.
کوهستانی ادامه داد: رویکرد این مجموعه درباره کتاب‌ها بود و شامل نشریات نمی‌شد اما باید به نشریاتی که به آثار کودک و نوجوان توجه می‌کردند هم بپردازیم.
وی از با نام بردن از کتاب‌های منتشر شده که از آن استقبال نشد گفت: نشریات بیشتر مخاطب داشتند و راحت‌تر به دست مردم می‌رسیدند بسیاری از مجموعه‌های تادیب‌الاطفال را داریم که بعد از آن‌که به صورت نشریه منتشر شدند کتاب شدند. با اینکه معتقدم انتشار گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان، بسیار کار بزرگی بوده معتقدم که بسیار هم جای کار دارد.
کوهستانی‌نژاد افزود: آن دوره تاریخی دوره قاجار دوره تحول فرهنگی بود. وقتی تحول فرهنگی روی می‌دهد، سال ها بعد نتایج آن مشخص می‌شود. این مجموعه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان فضای گفتمان را باز می‌کند. مثلاً در مورد کتاب مجموعه تاریخ عالم که نوشته محمدعلی فروغی است باید بگویم که این کتاب با وجود تاریخی بودن باستان‌گرایی محض است. وقتی تدریس آن در مدارس آغاز می‌شود، نتیجه آن در ۱۲۹۹ باستان‌گرایی سیاسی در میان صاحبان قدرت است که منجر به شکل‌گیری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله با آن شکل خاص می شود.
وی ادامه داد: تاثیر فرهنگی این کتاب‌ها بسیار زیاد است و البته ۲۰ سال بعد از انتشار و تدریس اثر خواهد گذاشت. این آثار ارزش زمینه‌ای دارند چون بسترساز اتفاقات مهمی در زمینه فرهنگ شدند تحولات آموزش و پرورش را پوشش دادند. این کتاب‌ها با اینکه به تنهایی قابل بررسی هستند و رسالت فردی دارند اما جدا از آن در جامعه هم ارزش دیگری پیدا می‌کنند.
کوهستانی‌نژاد با نقد رویکرد حاکم بر کشور در زمینه تاریخ گفت: ما همیشه اهل نمادگرایی بودیم و به محتوا توجه نکردیم به نویسنده توجه کردیم اما به آنچه نوشته توجه نداشتیم. بین معلم تاریخ و محقق تاریخ تفاوت وجود دارد ابتدا باید تاریخ را درک معنی کرد. کتاب تاریخی که ۹۰ سال پیش نوشته شده امروز دیگر نابود است چون باید با رویکرد امروز تحلیل شود. تاریخ حرف‌های زیادی برای گفتن دارد که باید به آن توجه کنیم. ارزش این کتاب را از متن شناخت تاثیری است که بر فرهنگ اجتماعی و حتی سیاست ما گذاشته است. این مجموعه منحصر به فرد است اما مسئولیت ما را بیشتر می‌کند که پاسخ بدهیم چرا اثری درخور در زمینه تاریخ نوشته نشده.
حمیدرضا شاه‌آبادی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، گفت: توجه به ادبیات به عنوان موضوعی ضروری در آموزش فرزندان به نهضت مشروطه برمی‌گردد. اتفاق‌های متعددی که رخ داده مانند انتشار رساله تربیت میرزا تقی‌خان کاشانی در سال ۱۳۰۸ و خلق اثر مهم کتاب احمد در سال ۱۳۰۷ قمری نشان‌دهنده این است که ترقی‌جویان و تحول‌طلبانی که به آینده کشور اهمیت می‌دادند به موضوع کودک و جایگاه آنها و ادبیات کودک و نوجوان توجه ویژه‌ای داشتند و بعد از آن نیز در اوج دوران مشروطیت در تمامی اعلام مواضع و بیانیه‌های احزاب و انجمن‌ها و گروه‌های مختلف، توجه به کودک و ادبیات کودک دیده می‌شود و بسیاری از ادیبان و بزرگان در خلق آثار ادبی برای بزرگسالان به خلق آثار ادبی برای کودکان و نوجوانان نیز توجه کرده‌اند. نیما یوشیج، ایرج میرزا و جبارباغچه‌بان و … توجه به ادبیات کودک را امری ضروری می‌دانند.
شاه‌آبادی در ادامه به مجموعه «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» اشاره کرد و گفت: آنچه امروز رونمایی می‌شود حاصل تلاش‌هایی است که در خلق ادبیات کودک در دوران منتهی به مشروطیت و بعد از آن صورت گرفته است و این آثار در رده‌های مختلفی قابل طبقه‌بندی هستند. از رسالات تربیتی مانند رساله تربیت میرزاتقی‌خان کاشانی تا آثاری که در آموزش رسمی مدارس مورد استفاده قرار گرفته‌اند مثل تاریخ ایران و اخلاق مصور تا آثاری که در گذشته در مکتب‌خانه‌ها تدریس می‌شدند اما همچنان زنده مانده‌اند مانند «عاق والدین» در این گنجینه وجود دارد که امروز ۱۴ جلد اول آن عرضه می‌شود و تا دو ماه آینده به حدود ۲۰ جلد می‌رسد و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک شاهد شروع دوره دوم آن باشیم.
مدیر انتشارات مدرسه همچنین گفت: تلاش ما تدوین تاریخ آموزش و پرورش و ادبیات کشور و تهیه منابعی است که بتواند از سوی علاقه‌مندان و پژوهشگران در این حوزه مورد استفاده قرار بگیرد و امیدواریم بتوانیم تصویری از گذشته ارائه دهیم که بتواند امروزمان را بسازد و توجه عمومی را به ادبیات کودک و نوجوان و تربیت و آموزش کودکان و نوجوانان جلب کنیم.
سیدعلی کاشفی دبیر مجموعه گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان، انتشار این کتاب ها را قدم نخست دانست و گفت: کتاب‌های مهمی هستند که در این مجموعه نیستند اما این تازه شروع کار است و می‌خواهیم این کار را ادامه بدهیم.
وی یکی از مشکلات انتشار این مجموعه را کمبود نویسنده کودک و نوجوان دانست و افزود: ما نویسنده مناسب برای تاریخ کودک و نوجوان کم داریم، نویسندگان خوب به این موضوعات علاقه ندارند یا وقت نمی گذرند، پژوهشگران تاریخی هم به بحث کودک و نوجوان علاقه ندارند و تاریخ کودک برایشان جذاب نیست.
این نویسنده کودک و نوجوان، با برشمردن آثار مهم کودک و نوجوان که از دوره قاجار آغاز شده‌اند، ادامه داد: آثارآثار ترجمه شده و مجموعه‌های داستانی بسیاری داریم اما مهم‌ترین آثار در مطبوعات و مجلات منتشر شده‌اند، ما در این گنجینه می‌توانیم، مجموعه مقالات را هم داشته باشیم.
کاشفی انتشار این مجموعه را آرزوی قدمی خود دانست و بیان کرد: خواهش می‌کنم که این کتاب‌ها نقد شود و می‌توانم بگویم در فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان منتظر نقد آثار کودک و نوجوان خواهیم بود.
نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل خانه کتاب نیز در این نشست فعالیت‌هایی که در طول سال‌های گذشته در حوزه کودک و نوجوان انجام شده است را قابل قبول ارزیابی کرد و گفت: هم در حوزه کودک و هم در زمینه فعالیت انجمن‌ها و نهادهای مدنی در این حوزه حرکت‌های خوبی انجام شده است. همچنین جشنواره‌هایی هم که در این حوزه برگزار می‌شود مانند جایزه لاک‌پشت پرنده از جمله حرکت‌های ارزشمند است. با توجه به حجم بالای کتاب‌هایی که سالانه تولید می‌شود، جامعه ما به نهادها و جشنواره‌هایی نیاز دارد که کتاب‌ها را از نظر کیفی بررسی کنند و ما در موسسه خانه کتاب سعی می‌کنیم تسهیلاتی را برای این نهادها و اهالی قلم فراهم کنیم.
وی در ادامه به جلسه‌ای با بخش علوم‌شناختی ریاست‌جمهوری اشاره کرد و گفت: با توجه به علوم جدیدی که ایجاد شده و فعالیت‌هایی که در حوزه کودک و نوجوان در دست انجام است در این جلسه پیشنهاد دادم بین نهادها و انجمن‌های حوزه کودک و نوجوان مانند انجمن‌های نویسندگان، تصویرگران و پدیدآورندگان آثار با اساتید دانشگاه ارتباط برقرار شود تا فعالیت‌های بیشتری در حوزه تولید کتاب‌های داستانی برای کودکان و نوجوانان داشته باشند.
در پایان مراسم از نویسندگان این مجموعه تقدیر شد.
نظر شما