اسباب بازی؛ آنِ دیگری

پشت یکی از مسیرهای ورودی به پارک لاله شهرکرد، چند جوانی بساط کرده اند و اجناس مختلف را زیر نور کم لامپ‌هایی که از طریق باتری خودرو روشن شده است، بفروش می‌رسانند.

در بین اجناس بساط شده، اسباب بازی‌های مختلفی نیز وجود دارد و کودکان و خانواده‌ها دور بساط این اسباب بازی‌ها جمع شده اند، به گونه ای که بوی توپ های پلاستیکی رنگارنگ که از مواد بازیافتی درست شده است از چند متر آن طرف تر قابل استشمام است.

یک جوان ریز اندام با موهای جو گندمی، فقط عروسک بساط کرده است و روی یک گونی نخی بر روی زمین، بیش از صد عدد عروسک با طرح‌ها و رنگ‌های مختلف را رها کرده است، نور کم یکی از چراغ برق‌های پارک بر روی این بساط می تابد.

قیمت عروسک‌ها از ۱۵ هزار تومان شروع می‌شود تا یکی از عروسک‌ها که به اندازه یک جوان ۱۰ یا ۱۱ سال قد و قامت دارد که قیمت آن ۴۰۰ هزار تومان است، مادران دور و بّر بساط را گرفته‌اند و هر کدام چند عروسک را برانداز می‌کنند، بر می‌دارند و زمین می‌اندازند و هر کس به اندازه جیب خود یکی دو عروسک برای بچه‌ها می خرد.

برخی از مهمانان نیز گلایه دارند که عروسک‌ها کمی رنگ رو رفته است و باید قیمت آنها کمتر از قیمت‌ها اعلام شده باشد، یکی دو نفر نیز خواستار خرید عروسک با قیمت ۵ هزار تومان و حتی ۳ هزار تومان هستند که آب شان با فروشنده در یک جوی نمی‌رود و از خرید منصرف می‌شوند.

آن طرف میدان، کنار بساط قوری چینی فروشی، پسر جوان چند عروسک دست ساز را برای فروش بساط کرده است، عروسک‌ها با لباس‌های رنگی که هر کدام نمونه‌ای از پوشش یک قوم و ایل است.

قیمت این عروسک‌های دست ساز از ۸۰ هزار تومان به بالاست، خانواده‌ها دور بساط پسر جوان گرد آمده‌اند، بیشتر این بانوان هنگام تماشا از این گزاره که " چقدر قشنگ است" زیاد استفاده می‌کنند و مدام با گوشی خود عکس عروسک‌ها را می‌گیرند، وقتی از قیمت‌ها می‌پرسند، پس از تماشای ربع ساعتی عروسک‌ها، بی خیال می‌شوند و می‌روند و یکی دو زن نیز به شوهران اصرار دارند که برای دکور خانه یکی از این عروسک‌ها را بخرند.

دور بساط که خلوت می‌شود، یک پیرمرد شیک پوش نیز کنار بساط عروسک‌های بومی و محلی با فروشنده در حال صحبت است، از نوع تهیه این عروسک‌ها می پرسد و بعد از خاطرات دوران کودکی اش برای پسر فروشنده می‌گوید، که مادر بزرگ و مادرش برای خواهرانش از این نوع عروسک‌های دست ساز که با جارو باغی و یک تکه چوب درست می‌شد، حرف می‌زند، این پیرمرد می‌گوید که در آلمان زندگی می‌کند و چند نوع از عروسک‌ها را از پسر می خرد.

این روزها اما بچه‌ها روی خوش به عروسک‌ها و اسباب بازی‌های بومی و محلی نشان نمی‌دهند، بیشتر مادران عروسک‌ها و اسباب بازی‌های آماده‌ای را می خرند که گاهی هیچ سنخیتی با سن و سال کودک ندارد.

لاک پشت نینجا کار، پرندگان عصبانی، کابوهای هفت تیرکش، عروسک‌های باربی با مدل‌های مختلف از پر خریدار ترین انواع عروسک هاست و در خوش بینانه ترین حالت عروسک‌های مهربان میکی موس، پلنگ صورتی، کلاه قرمزی و پسر خاله یا کاراکترهای عروسکی تلویزیونی نیز از سوی خانواده‌ها برای کودکان خریداری می‌شود.‏

اما هر چه باشد، رابطه بین کودک و عروسک رابطه‌ای عاطفی است، پر از رازها و رمزهای نامرئی، که دوران کودکی انسان را دچار همذات پنداری و این همانی می‌کند اما این عواطف مادران و کودکانه آیا در عصر جدید بروز و ظهور می‌کند؟ کودکانی که با عروسک‌های خود به خواب می‌روند و صبح پس از بیدار شدن سراغ از عروسک خود می‌گیرند.
در گذشته در ایران عروسک سنگی با عنوان ˈ سنگ صبور ˈ وجود داشت که افراد رازهای خود را با آن در میان می‌گذاشتند و این عروسک کوچک سنگی بعدها در یونان باستان عنوانˈ آنیموسˈ را به خود گرفت.
از منظر روان شناسی، عروسک‌ها آن ˈدیگری ˈ انسان‌ها بودند که کودکان با آن زیست می‌کردند و کم کم این عروسک‌ها شکلی عمومی به خود گرفتند و پارچه و چوب جایگزین عروسک‌های سنگی شدند و لباس قرمز و زرد بر تن کردند تا رازهای رنگ‌های عروسک‌ها همچنان نهفته باقی بماند.
خیمه شب بازی نیز نمایشی عروسکی بود که از ایران به کشورهای عربی و از کشورهای عربی به اروپا راه بافت و عروسک‌های ایرانی تبدیل به عروسک‌هایی حجیم‌تر و شکیل تر شدند اما با هویت و فرهنگی دیگر که برخاسته از فرهنگ و تمدن غیر ایرانی بود.
زمانی عروسک سازی هنر زنان کدبانوی ایرانی بود، که در گذشته برای کودکان خود عروسک می‌ساختند و این عروسک‌ها دارای ابعاد روانشناختی و جامعه شناختی بودند که حتی در ضمیر ناخودآگاه کودکان زیست می‌کردند.
در این بین قوم بختیاری در فلات مرکزی ایران نیز در هنگام کوچ بزرگ، برای کودکان خود عروسک‌های از جنس چوب و پشم گوسفند می‌ساختند تا به واسطه خلق آن کودکان را سرگرم پرداختن به دنیا این عروسک‌ها کنند.
عروسکی با نام ˈپاژبزک ˈ یا ˈپاژ پرک ˈ که ناصر خسرو قبادیانی به آن اشاره دارد، نمایه‌ای از عروسک‌های تاریخی کودکان قوم بختیاری در طول تاریخ بود و این عروسک‌ها بر اساس شخصیت‌های تاریخی برخی از سران طوایف و جنگاوران قوم ساخته می‌شد.
در بین بختیاری‌ها عروسکی به نام ˈبازبازکˈ وجود داشت که این عروسک مورد توجه کودکان بختیاری قرار می‌گرفت و تئاتر عروسکی ایران علاوه بر خیمه شب بازی و مبارک، دارای عروسک‌های چون بازبازک، آهو و بره، جی جی ویجی بود که همگی فرهنگ نمایش عروسکی ایران را می‌سازند.
عروسک بازبازک گونه‌ای عروسک نمایشی ایل بختیاری بوده است که مادر بزرگ‌ها به کودکان هدیه می‌دهند و درباره مفهوم واژگانی بازبازک برخی کارشناسان بر این عقیده اند که باز، از بازی به مفهوم نمایش گرفته شده و ˈبازˈ و ˈبازیˈ به مفهوم حرکت موزون هم در فرهنگ ایرانی شناخته شده و حرف ˈکˈ هم مفهومی برای تصغیر است.
نام دیگر این عروسک ˈلال بریک ˈ یا ˈلال بئیک ˈ بود و واژه لال همان گنگ است و بئیک هم یک واژه پهلوی است که از ˈ بوکانˈ شهری واقع در کردستان گرفته شده و ˈبوکˈ هم به معنی عروس است، بنابراین نام دیگر عروسک در واقع ˈعروس خاموشˈ است.
عروسک ˈ بازبازک ˈ ایل بختیاری قدمتی باستانی دارد و پیشینه ساخت این عروسک در ایل بختیاری به دوران تاریخی عصر باستان می‌رسد و این عروسک نمادی از آیینˈ بازی ˈ در ایران باستان بود که ایل بختیاری آن را همراه با موسیقی و شعر خوانی به کار می‌گرفت.
عروسک بختیاری ˈ بازبازک ˈ در بین ایل بزرگ بختیاری یکی از عروسک‌هایی است که هویت نمایش ایرانی را در خود دارد و باز بازک یکی از نخستین عروسک‌های ایرانی بوده است و نشانگر هویت عروسک در نمایش‌های ایرانی است و چهره بختیاری دارد.
در ایل بختیاری برای طراحی عروسک و طراحی رنگ صورت عروسک‌ها از رنگ‌های قالی و لنبکی و چوب استفاده می‌شد و عروسک‌ها دارای ماسک صورتی ثابتی بوده و جنبه شاد داشتند.
عروسک‌های ایرانی هرگز دارای وجهه خشونت نبوده‌اند و می‌توانند جایگزین عروسک‌های خشن خارجی شوند و عروسک‌های ایرانی نیز دارای کاراکتر های هستند که کودکان به راحتی با آنها همذات پنداری می‌کنند.
کارشناسان معتقدند که دنیای عروسک‌ها فقط به کودکان تعلق ندارد، بلکه این دنیای عروسک‌ها همه گروه‌ها را شامل می‌شود و در ایران شخصیت‌های هنری عروسک را فقط برای کودکان معرفی می‌کنند و رویکرد جدی و درام آن تبدیل به طنز می‌شود.
عروسک به دلیل داشتن ماهیت ساختاری دارای تخیل فراوان است و مخاطبان به راحتی با شخصیت عروسکی ˈ همذات پنداری ˈ می‌کنند.
بیشتر کشورهای جهان یک شخصیت عروسکی ثابت دارند که گویای فرهنگ و تاریخ آن کشور است و این عروسک‌های مشهور سال‌هاست که نسل به نسل به نمایش گذاشته می‌شوند
در بسیاری از موارد در بین این عروسک‌ها یا عروسان خاموش وجه مشترکی وجود دارد و آن مهربانی کودکانه است که کودکان با ان همذات پنداری می‌کنند.
عروسک‌های سنتی بخشی از پشتوانه فرهنگی و اجتماعی مردم اند و آشنایی با شخصیت‌های این عروسک‌ها می‌تواند ایده‌های بسیاری را در طراحی شخصیت‌های نو در ذهن طراحان حوزه کودک و نوجوان ایجاد کند.
امروزه با وجود فیلم‌های انیمیشن و بازی‌های الکترونیکی، کودکان کمتر به دنبال عروسک‌های نخی یا خمیری هستند و شیوه‌های پیشرفته عروسک‌گردانی در دنیا و همچنین طراحی شخصیت‌های عروسکی مدرن روز به روز بر عروسک‌های سنتی غالب می‌شوند.
یک محقق روانشناسی کودک می‌گوید: عروسک‌ها این قابلیت را دارند که در جایگاهی مجازی هر مساله‌ای را عنوان و بازگو کنند و از این راه، بر ذهنیت کودک تأثیر گذار باشند.
محبوبه ظفری در گفت و گو با ایرنا افزود: عروسک‌های تولیدی با براساس رفتارهای کودک ساخته شود نه اینکه مادر، عروسک را به ترفندهای خود به کودک به عنوان یک عنصر تربیتی ارائه دهد.
به دلیل ورود عروسک‌های غربی، هم اکنون ۸۰۰ نوع عروسک شناخته شده بومی مناطق ایران در معرض فراموشی است.
کارشناس حوزه مردم شناسی می‌گوید: کودکان ایران از گذشته تاکنون ۸۰۰ نوع عروسک بومی و محلی را به عنوان همبازی کودکان داشته‌اند که اینک این عروسک‌ها را باید فراموش شده دانست.
ˈ حمید رضا اردلان گفت: قدمت بسیاری از این ۸۰۰ نوع عروسک بومی و محلی به هزاران سال پیش برمی گردد که در نقاط مختلف کشور به عنوان بخشی از فرهنگ کشور بوده است.
اردلان گفت: علاوه بر خیمه شب بازی و مبارک عروسک‌های چون بازبازک، آهو و بره، جی جی ویجی، پهلوان پنبه همگی ریشه در فرهنگ مناطق ایرانی داشته‌اند.
به گفته وی، احیای هویت عروسک‌های بومی و محلی ایرانی و معرفی عروسک‌های بومی استان‌ها به خانواده‌ها، می‌تواند از ورود عروسک‌های غربی که هویتی غیر ایرانی دارند جلوگیری کند.

به گزارش ایرنا، اکنون توجه به عروسک و اسباب بازی‌های ساخت داخل می‌تواند بخشی از فضای زندگی کودک و خانواده را پر کند که این نیازمند حمایت از طراحان و سازندگان اسباب بازی‌های بومی و محلی است.

۲۰۹۷