اخلاق جمع خُلق است و در لغت خُلْق و خَلْق از یک ریشه یعنی (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم اوصاف خوب و بد دارد.
هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است و اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد. پیامبر اسلام (ص) نیز به بیان خود (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۶) برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.
اهتمام فوق‌العاده قرآن مجید به عنوان کتاب مقدس مسلمانان به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس، موضوعی اساسی و زیربنایی است که برنامه‌های دیگر از آن نشأت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. اخلاق از مهم‌ترین مباحث قرآنی است و از یک نظر مهم‌ترین هدف انبیای الهی را تشکیل می‌دهد؛ زیرا بدون اخلاق، دین برای مردم مفهومی ندارد.
همچنین خداوند متعال، پیامبر اکرم (ص) را این‌گونه ستایش می‌کند: وَإِنَّکَ لَعَلَیٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری. (سوره مبارکه قلم، آیه ٤). انسان‌ها در هر شرایطی اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمند ارتباط هستند و مهم‌ترین پل ارتباطی انسان و خداوند متعال و انسان‌ها با یکدیگر، رعایت قانون است تا با رعایت قوانین هم به حقوق خود برسند هم حقوق دیگران را رعایت کنند. از این قوانین در حیطه ارتباطات فردی می‌توان به اخلاق یاد کرد.
اما انسان چگونه می‌تواند اخلاقی و درست عمل کند و به تزکیه در اعمال برسد؟ با توجه به اهمیت موضوع در سلسله یادداشت‌هایی به بیان آیات مرتبط با اخلاق و ترجمه روان آنها می‌پردازیم.
صبر به نیت خشنودی خدا
" والذین صبروا إبتغاء وَجه ربّهم و..". (سوره مبارکه رعد، آیه ٢٢)؛… و کسانی که برای طلب خشنودی پروردگارشان شکیبایی کردند…
صبر پنجمین صفت ممتاز أولوالباب و خردمندان است. البته صبر، با رویکرد رضایت خدای متعال. آنان فقط برای دستیابی به خشنودی پروردگارشان صبر می‌کنند. خردمندان دشواری عمل به واجبات الهی؛ سختی ترک کردن گناهان و جزع نکردن بر حوادث تلخ روزگار را فقط برای خشنودی خدای متعال و به دست آوردن وجه الله به جان می خرند. پس صبرشان فقط برای خداست؛ زیرا می‌دانند همه چیز جز وجه خدا از بین رفتنی است. " کلُّ شیءٍ هالک الاّ وجههُ" (سوره مبارکه قصص، آیه ٨٨). همه چیز از بین می‌رود مگر وجه الله. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ج٤٢، ص ٣٠٣-٣٠٢).
وجه الله چیست؟ وجه هر موجودی آن چیزی است که موجودات دیگر از او می‌بینند؛ مثلاً وجه انسان پیشانی و صورت انسان است که دیگران آن را می‌بینند. وجه خداوند متعال هم به معنای نمود او برای خلقش است. این نمود همانا صفات کریمه مثل حیاة، علم، قدرت، سمع و بصر است و صفتی از صفات فعل خداوند متعال؛ مثل خلقت، رزق، مغفرت و رحمت است. بنابر این آنچه به خداوند متعال منصوب نباشد از حقیقت خالی است و جز سراب که خیال آن را به صورت واقعیت نشان می‌دهد چیزی نیست. مانند بت‌های فیزیکی که حقیقت آنها سنگ و چوب است؛ اما برخی انسان‌ها در خیال برای آن ارزش خدایی قائل هستند. خود آن سنگ و چوب هیچ حقیقتی جز حقیقت سنگی و چوبی ندارد. پس حقیقت هر موجود و ذات، آن مقداری است که خداوند متعال با فضلش به موجودات داده است. (المیزان، علامه طباطبایی، ج ١٦، ص ١٤٢-١٤١).
بنابراین برای اینکه انسان از حقیقتی برخوردار شود که هیچ وقت از بین نرود؛ باید به خداوند متعال تمسک کند. دقیقاً مثل قطره آب؛ برای اینکه بماند و از بین نرود باید خود را به جوی، رودخانه و دریا برساند. اگر صبر در برابر اوامر الهی، صبر در برابر نواهی الهی و صبر در برابر سختی‌های زندگی مادی متصل به خدا شود؛ نقش نردبانی دارد که انسان را بالا می‌برد. بنابر این صبری ارزشمند است که مبدا و دستور دهنده آن خدای مهربان باشد و انگیزه صبر هم کسب رضای او.
انسان‌ها گاه با دلایل مختلفی چون شاد نشدن دشمن، چاره نداشتن، رهایی از سرزنش دیگران صبر می‌کنند یا نشان می دهند صبوری می‌کنند؛ اگر چه نتیجه ظاهری صبر به نیت بستگی ندارد و هر کس به هر دلیل صبر کند از مزایای ظاهر آن منتفع می‌شود، نیت صبر نشان می‌دهد فاعل صبر در چه گروه از انسان‌هاست. اولوالباب و خردمندان همه چیز را از خدا و به سوی خدا می‌دانند، به این معرفت رسیده اند هر نیتی غیر از خدا برای صبر از بین می‌رود و در دنیا می‌ماند و فقط چیزی را با خود، به برزخ و قیامت می‌برد که برای خدا باشد.
صبر در گرفتاری‌ها مساوی با شهادت در راه خدا
صبر، فضلیت کلیدی و مهمی است و در روایات از صبر تعبیر به سَر برای بدن شده است.
امام صادق (ع) می‌فرماید: انسان آزاده در همه حالات صابر است و بر حوادث ناگوار و سخت، بیتابی نمی‌کند و در برابر مصیبت‌های سنگین از جا در نمی‌رود؛ حتی اگر اسیر یا مقهور، یا آسانی او به دشواری بدل شود. همانند حضرت یوسف صدیق (ع) که فروخته شدن، بردگی رفتن یا زندان و اسیری اش به آزادگی او آسیب نرساند.
امام علی (ع): ای مردم، شکیبایی پیشه کنید؛ زیرا هر که شکیبایی نداشته باشد؛ دین ندارد. (میزان الحکمة، ری شهری، ج ٦، ص ١٥٠). در این حدیث امام اشاره می‌کنند فقط با صبر داشتن می‌شود، دین دار واقعی بود.
امام صادق (ع) می فرمایند: هر یک از شیعیان ما که گرفتار شود و شکیبایی ورزد، خداوند اجر هزار شهید را به او می‌دهد. (میزان الحکمة، ری شهری، ج ٦، ص١٥٤). صبر نردبان ارتباطی بنده و خداست و با دقت به برخی روایات قدرت صبر از نماز و زکات و نیکی بیشتر است. البته صبری که تمام مراحلش فقط برای خدا باشد.
" وَ لِربکَ فالصبِر " (سوره مبارکه مدثر، آیه ٧). در این آیه خدای مهربان از پیامبر اکرم (ص) می‌خواهد فقط برای خدا صبر کند. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی املی، ج ٣٠٦-٣٢٣).
نظر شما