ظرفیت های شانگهای برای حل مشکلات آب در آسیای میانه

به گزارش پایگاه خبری بنیاد نظارت و تحقیقات هند (ORF) ، بیانیه اجلاس اخیر سازمان همکاری شانگهای در بیشکک قرقیزستان ، تعهد کشورهای عضو این سازمان به همکاری درزمینه یکی از مهمترین موضوعات امنیتی غیرسنتی یعنی تخریب محیط زیست را مورد تاکید قرار داد.

ذکر این مساله بخصوص برای منطقه آسیای میانه با مشکلات و چالشهای شدید در بخش آب، حائز اهمیت است. میزان سرانه منابع آب تجدیدپذیر در سرتاسر آسیای میانه در حال کاهش بوده و این در حالی است که تهدیدات ناشی از تغییرات آب و هوایی نیز فوری تر شده است. میزان سرانه آب تجدیدپذیر در چند دهه گذشته در قزاقستان  حدود 14.4 درصد ، در قرقیزستان در حدود 22.1 درصد ، در تاجیکستان حدود 33.4 درصد ، در ترکمنستان حدود 24.3 درصد و در ازبکستان حدود 25.7 درصد کاهش یافته است.

در حالی که جمهوری های آسیای میانه پیگیری منافع خود را به همکاری اولویت داده اند و به گفت و گوهای سیاسی و مداوم بین دولتی بی توجهی کرده اند ، مشکلات آب تداوم یافته و تشدید شده است.

در چنین شرایطی است که سازمان همکاری شانگهای امیدواری هایی برای تسهیل همکاری و اعتمادسازی در سطح سیاسی برای کمک به کشورهای این منطقه ایجاد کرده است.

مروری بر مشکلات آب در آسیای میانه

در سالهای اخیر یک رشته اشتباهات انسانی ، آسیای میانه را به عنوان یکی از مراکز خطرات اکولوژیک مطرح کرده است. آسیای میانه که 60 درصد آن را بیابان تشکیل می دهد منطقه ای عمدتا خشک و بایر است که به همین علت این منطقه در برابر آشفتگی های زیست محیطی آسیب پذیرتر می شود. این منطقه به علت آبیاری های بیش از حد کشاورزی دچار کمبود آب شده است. روند شدید خشک شدن دریاچه آرال برجسته ترین نماد کمبود آب در آسیای میانه است. اقتصاد و کشاورزی این منطقه از مدتها پیش از کشت پنبه استوار بوده که این امر مستلزم تغییر مسیر و منحرف کردن دو رودخانه اصلی این منطقه آمودریا و سیردریا بوده که به دریاچه آرال می ریزند.

دریاچه آرال به علت کاهش آب ورودی در سال 1990 به دو بخش تقسیم شد و تا سال 2003 سطح آب این دریاچه به میزان حدود 22 متر پایین رفت. با کاهش آب آرال زندگی جوامع حاشیه دریاچه ناپدید شده است. گردوخاک و ریزگردهای ناشی از بستر خشک شده دریاچه به یک مشکل بهداشتی مهم برای ساکنان مناطق نزدیک دریاچه تبدیل شده است. بعلاوه به علت افزایش شورشدن آب تنوع زیستی دچار وخامت شدیدی شده است.

از سوی دیگر به علت وابستگی شدید کشاورزی منطقه به آبیاری ، محدود شدن منابع آبی امنیت غذایی را به خطر انداخته است.

تا پیش از سال 1991 پنج جمهوری آسیای میانه در چهارچوب یک مکانیزم همکاری منطقه ای منابع آبی را مدیریت می کردند بطوری که تاجیکستان و قرقیزستان برخوردار از منابع آبی در تابستان آب را در اختیار سه جمهوری پایین دستی – ازبکستان ، قزاقستان و ترکمنستان – قرار می دادند و در ازای آن در زمستان انرژی دریافت می کردند. اما این مکانیزم با فروپاشی شوروی از بین رفت و شرایط بعدی وضعیتی مانند "معمای زندانی" ایجاد کرد که طبق آن دو یا چند کشور بجای همکاری تصمیم به عدم همکاری می گیرند که منجر به زیان همه می شود.

در سال 1992 این پنج جمهوری "توافق آلماتی" را برای حفظ وضعیت قبلی و ادامه مکانیزم تقسیم آب زمان شوروی امضا کردند اما کشورهای بالادستی اعتقاد داشتند که سهم عادلانه آنها از آب اعطا نمی شود و شروع به کاهش میزان آب جاری شده به سمت کشورهای پایین دستی کردند. سه کشور دیگر نیز به این نتیجه رسیدند که صادرات منابع انرژی به کشورهای خارجی سود بیشتری دارد تا بخشی از انرژی خود را با تاجیکستان و قرقیزستان تقسیم کنند. این دو کشور بالادستی نیز شروع به تولید برق آبی برای تامین انرژی مورد  نیاز خود کردند که این مساله موجب کاهش بیشتر آب برای کشورهای پایین دستی شد.

ازاین رو به علت بی اعتمادی شدید و فقدان اراده سیاسی برای همکاری ، این کشورها اولویتهای اقتصادی خود را دنبال کردند و در نهایت به نتیجه ای رسیدند که بدتر از نتیجه توازن مبتنی بر همکاری بود. این کشورها در خصوص نحوه تخصیص آب و کاربرد قوانین داخلی و بین المللی برای حل موضوع دچار اختلاف هستند.

آیا سازمان شانگهای می تواند محملی برای همکاری کشورهای منطقه باشد؟

مشکلات آسیای میانه دارای ماهیت سیاسی هستند و کاهش اعتماد بین کشورهای منطقه مانع تقسیم منابع مهم بین آنها است. مشکلات آب آسیای میانه مستلزم راه حل سیاسی است که همکاری چندجانبه پیش شرط حل این مشکلات است.

منشور سازمان همکاری شانگهای "مدیریت صحیح محیط زیست از جمله منابع آب و اجرای برنامه ها و پروژه های مشترک محیط زیستی" را یکی از زمینه های اصلی همکاری می داند و همچنین تعهد به اجرای مداوم هدفهای توسعه پایدار 2030 یکی از مضامین اصلی نشستهای این سازمان است. همچنین اعضای این سازمان در طول سالهای گذشته بر اهمیت ترویج منابع تجدیدپذیر انرژی تاکید کرده اند.

از این رو سازمان همکاری شانگهای به عنوان چهارچوبی امیدوارکننده پدیدار شده که بطور بالقوه می تواند همکاری بر سر مشکلات آب آسیای میانه را تسهیل کند. اکنون لازم است که این سازمان اقدامات ملمومسی برای اجرای تعهدات خود انجام دهد و کشورهای روسیه ، چین وهند قدرتهای مهم منطقه ای هستند که می توانند دانش و تجربه فنی لازم برای ایجاد تنوع اقتصادی و جدا شدن اقصاد کشورها از کاشت محصولات آب بَر و همچنین فناوری های سازگار با محیط زیست را در اختیار کشورهای منطقه قرار دهند. هم اکنون چین یک پلتفرم آنلاین راه اندازی کرده که کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای از طریق آن می توانند به تبادل اطلاعات برای ارتقای وضعیت محیط زیست و حصول توسعه پایدار  بپردازند. حضور چین در این همکاریها همچنین از این حیث اهمیت دارد که منشاء بسیاری از رودخانه ای آسیای میانه در چین است.

"نارندرا مودی" نخست وزیر هند هم تعهد این کشور به تعامل فعال با سازمان همکاری شانگهای را اعلام کرده است. هند می تواند با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در زمینه های تحقیقات و توسعه و همچنین فناوری های کشاورزی برای یافتن راه حل هایی برای مشکلات همکاری کند. شمول بخش خصوصی در زمینه هایی مانند کاربرد فناوری های نوآورانه می تواند بخشی از تلاشها برای حل مشکلات باشد.

سازمان همکاری شانگهای(SCO) در سال ۲۰۰۱ میلادی با عضویت شش کشور چین، روسیه ، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس شد. با عضویت پاکستان و هند در سال ۲۰۱۷ اکنون این سازمان ۸ عضو و چندین عضوناظر شامل ایران، مغولستان، افغانستان و بلاروس دارد. ایران از اولین کشورهایی است که بعد از مغولستان به عضویت ناظر این سازمان در آمد و درخواست عضویت رسمی خود را به این سازمان ارائه داد. سازمان همکاری شانگهای به عنوان "ائتلاف شرقی" محسوب می شود و به رکن اصلی امنیتی در منطقه آسیا – پاسیفیک تبدیل شده و بزرگترین سازمان منطقه ای در جهان از لحاظ منطقه جغرافیایی به شمار می رود که حدود نیمی از جمعیت جهان را زیر پوشش دارد.