از کنار جنگل‌های حراء بی‌تفاوت عبور نکنیم / روز جهانی مانگرو

وقتی در آب‌های نیلگون خلیج فارس در بخش هرمزگان و نایبند در بوشهر پیش می‌روی، با منظره‌ای زیبا و شاید حتی جادویی مواجه می‌شوی. درختانی که ریشه سیاه آنها در هوا معلق است و گویی بدنه و تاج سبزشان به آنها تکیه کرده، اگر زمان بیشتری را در کنار این درختان بگذرانی می‌بینی که زمان مد ( بالا آمدن آب ) زیر آب رفته و هنگام جزر ( پایین رفتن آب ) از آب خارج می‌شوند؛ این اگر معجزه خداوند نیست پس چیست؟

این نشانه‌های معجزه همان درختان مانگرو هستند که ۱۰۷ گونه از آنها در دنیا و دو گونه از آن به نام‌های «حرا» و «چندل» در ایران وجود دارد، این درختان یا همان جنگل‌های مانگرو که در ایران به جنگل‌های حرا معروف هستند درختانی شور پسندند که در حد فاصل خشکی و دریا در مناطق جزر و مدی در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می‌کنند. 

جنگل‌های حرا قادرند سالانه حدود ۶ تا ۸ تن کربن را در یک هکتار از خاک ذخیره کنند، حفاظت سواحل از گزند سیلاب‌ها و سونامی، جلوگیری از فرسایش سواحل، پشتیبانی چرخه مواد مغذی موجود در آب، زیستگاه بسیار مناسب برای رشد گیاهان و جانوران، تولید اکسیژن به علت فتوسنتز، تهیه مواد اولیه رزین و تانن، وابستگی گونه‌هایی از ماهیان و میگوها در دوره‌ای از زندگی خود به این درختان، استفاده از ژن‌های این درختان در زیست فناوری به عنوان منابع ژنتیکی، خواص طبی، کاربرد آنها در ترکیبات دارویی، زیبایی و چشم‌انداز طبیعی و جذب توریست؛ برخی از فواید جنگل‌های حرا است. این درختان حتی در برخی کشورها برای جوامع محلی ارزش معنوی دارد و مقدس است، اما سوال اینجاست که ما چقدر در حفاظت از آنها موفق بودیم. آمارها و وضعیت این جنگل‌ها نشان می‌دهد نه تنها موفق نبودیم بلکه به نظر می‌رسد تیشه به دست گرفته‌ایم تا به ریشه این جنگل‌های ارزشمند بزنیم، درختانی که بدون کمترین نیاز به آب شیرین سفره بخشش خود را به روی انواع پرندگان، خزندگان و حتی انسان‌ها گشوده‌اند.

با توجه به اهمیت این درختان، در سال ۱۳۵۱ اراضی پوشیده از مانگرو در سطح ملی به‌عنوان منطـقه حفاظت شده تحت مدیریت قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ (۱۹۷۶ میلادی) به عنوان ذخـیره‌گاه زیست‌کـره پذیرفته شد و ثبت گردید. در سال ۱۳۵۵ نواحی بکر جنگل‌های مانگرو، گل‌زارها و نهرها در تنگه خـوران با عنوان تالاب مهم با ارزش بین‌المللی (رامـسر سایت) به ثبت کنوانسیون تالاب‌ها رسید.

جنگل‌های مانگرو در استان‌های بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان، فضای مناسبی را برای علاقه‌مندان به این پوشش گیاهی فراهم کرده که بیشترین مساحت این جنگل‌ها در استان هرمزگان است، اما می‌دانیم که فقط ثبت آنها کافی نیست بلکه باید تلاش‌ها در راستای حفاظت از این اکوسیستم ارزشمند، مضاعف شود تا یادگار ابن‌سینا دانشمند ایرانی برای همیشه پابرجا بماند.(جالب است بدانید که نام علمی جنگل‌های حرا به‌ نام دانشمند بزرگ ایرانی «ابوعلی‌ سینا» (Avicennia Marina) ثبت شده است و در جهان به این نام شناخته می‌شود. زیرا چنین نقل شده که او نخستین فردی بود که به ویژگی‌های طبیعی این گیاه اشاره کرده است.)

دنیا نیز به سمت حفاظت از این جنگل‌ها حرکت کرده و روز ۲۶ جولای ( ۴ مرداد ) را روز جهانی حفاظت از اکوسیستم مانگرو نامگذاری کرده است که به این بهانه به سراغ «مریم قائمی» رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج‌فارس وابسته به پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی رفتیم تا درباره وضعیت جنگل‌های حرا صحبت کنیم.

وی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: جنگل‌های مانگرو درختان شور پسندی هستند که در حد فاصل خشکی و دریا در مناطق جزر و مدی در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می‌کنند، ۱۰۷ گونه مانگرو وجود دارد که دو گونه آن به نام‌های «حرا» و «چندل» در ایران وجود دارد. پراکندگی جنگل‌های مانگرو در ایران در سه استان هرمزگان، سیستان و بلوچستان و بوشهر است که در بوشهر سه منطقه «نایبند»، «بردستان» و «مل گنزه» وجود دارد که ناییند بزرگترین جنگل حرا در بوشهر است که ۳۹۰ هکتار وسعت دارد و نزدیک تاسیسات پارس جنوبی قرار دارد.

وی درباره تاثیر فعالیت تاسیسات پارس جنوبی بر بقای این جنگل‌ها اظهار داشت: جنگل‌های حرای نایبند در کنار تاسیسات پارس جنوبی واقع شده است، مطالعاتی که درباره تاثیر این تاسیسات بر روی این جنگل‌ها انجام شد نشان داد که آب آن منطقه به فلزات سنگین آلوده است. ph آب دریا باید حدود هشت و یک دهم تا هشت و دو دهم باشد، اگر زیر ۷ بیاید یعنی ph اسیدی شده و این باعث می‌شود که تعدادی از فلزات در محیط آزاد شوند و باعث افزایش سمیت آب آن منطقه شود که این تهدیدی برای آبزیانی است که در آن منطقه زندگی می‌کنند که نتایج مطالعاتی که مرکز اقیانوس شناسی خلیج فارس در سال ۹۵ و ۹۶ انجام داد، نشان داد که ph آب در جنگل مانگروی نایبند زیر ۷ قرار دارد در حالی که در دو جنگل دیگر یعنی «بردستان» و «مل گنزه» هشت تا هشت و دو دهم است که عدد قابل قبولی است.

قائمی افزود: مساله دیگر اکسیژن محلول در آب است که پارامتر مهمی برای آبزیان محسوب می‌شود. اگر میزان آن از یک حدی بیشتر یا کمتر شود، می‌تواند مضر باشد. اگر از یک حدی بیشتر باشد می‌تواند موجب شکوفایی جلبکی شود که در جنگل‌های حرای نایبند که هم در زمستان و هم تابستان اندازه‌گیری کردیم، اکسیژن محلول فوق اشباع بود، اگر میزان اکسیژن محلول در آب بالاتر از ۱۰۰ درصد باشد، بیشتر از حد مورد نیاز است که نتایج نشان داد مقدار آن در این منطقه ۱۳۲ درصد از آب است که این نشان می‌دهد ممکن است در آن مکان شکوفایی جلبکی داشته باشیم یا احتمال وقوع آن در آینده وجود دارد.

وی تاکید کرد: اما اگر بخواهیم قضاوت درست‌تری از وضعیت این جنگل‌ها داشته باشیم، باید پایش‌ها ادامه‌دار باشد و هر سال انجام شود اما به علت برخی مشکلات از جمله مسائل مالی این کار هر سال انجام نمی‌شود و در نظر داریم امسال به مناسبت روز جهانی حفاظت از اکوسیستم مانگرو، این پایش را انجام دهیم تا ببنیم اکنون وضعیت آنها به چه شکل است.

قائمی گفت: تاکنون مطالعات زیادی درباره جنگل‌های مانگرو انجام شده اما پراکنده هستند و باید همه آنها در یک چارچوب منظم قرار گیرند. در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، یک برنامه کلان پایش ساحلی دریاهای پیرامونی ایران داریم که بر اساس آن آب‌های خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر را پایش می‌کنیم. بنابراین خوب است که پایش‌ها هر ماه و یا حداقل هر سال انجام شود اما چون مشکلات بودجه‌ای وجود دارد، نمی‌توانیم آن‌را به طور مداوم تکرار کنیم.

رئیس مرکز اقیانوس شناسی خلیج فارس افزود: فعالیت تاسیسات پارس جنوبی منجر به تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود که با ورود به آب دریا موجب اسیدی شدن آن می‌شود، همچنین خروجی پس‌آب‌ها و فاضلاب‌ها در آن رهاسازی می‌شود که موجب افزایش مواد مغذی داخل خاک شده و شکوفایی جلبکی را به همراه دارد.

وی اظهارداشت: ما می‌گوییم اسیدی شدن آب دریا برای آن اکوسیستم مضر است چون موجوداتی که اسکلت آهکی دارند وقتی در آب اسیدی اسکلت آهکی خود را از دست می‌دهند یعنی این اسکلت در آبهای اسیدی حل می‌شود و همچنین توانایی ساخت اسکلت را از دست می‌دهند مانند آبسنگ‌های مرجانی و دوکفه‌ای‌ها. از طرف دیگر حسن بزرگی که جنگل‌های مانگرو دارند این است که از طریق یک سری واکنش‌های طبیعی که در خاکشان اتفاق می‌افتد، به صورت طبیعی می‌توانند قلیایی آب‌های اطراف خود را افزایش دهند و اسیدی بودن را پایین بیاورند. یعنی روند اسیدی شدن را تعدیل کنند اما شاید مساله این است که شاید این جنگل‌ها بتوانند اثر اسیدی شدن آب را تعدیل کنند اما تا یک حدی توان دارند و بیشتر از آن دیگر قادر به تعدیل آن نیستند که باید فکری اساسی برای آن کرد.

قائمی گفت: چند سال گذشته در بخش جنگل‌های حرا در نایبند جاده‌ای برای دسترسی به تاسیسات پارس جنوبی احداث شد که موجب قطع ارتباط بین جنگل و دریا شد که تهدیدی برای جنگل‌های حرا است چون این جاده از میان این جنگل عبور کرده و ارتباط بین دریا و جنگل را قطع کرده است. می‌دانیم که درختان حراء جزر و مدی هستند و باید با آب پر و خالی شوند بنابراین وقتی ارتباط آنها با دریا قطع شود ناخودآگاه از بین می‌روند، البته برای عبور از این شرایط کانال‌هایی احداث کردند تا آب جریان داشته باشد اما مساله این است که آن شوک به جنگل‌ها وارد شده است.

رئیس مرکز اقیانوس شناسی خلیج فارس به زباله‌های پلاستیکی در دریاها به عنوان تهدید دیگری برای جنگل‌های حرا اشاره کرد و گفت: چون ریشه درختان حرا هوازی است، وقتی پلاستیک‌های موجود در دریا به آنها می‌چسبند مانع تنفس درخت می‌شوند، بنابراین از بین می‌روند.

وی اضافه کرد: برای حفاظت از جنگل‌های مانگرو ، کشورها اقدامات خوبی را آغاز کرده‌اند. برای مثال سری‌لانکا اولین موزه مانگرو در دنیا را تاسیس کرده است که در آن مردم طی بازدید با اهمیت این درختان آشنا می‌شوند، یا در استرالیا یک برنامه « پایش مانگرو» دارند که مردم به صورت داوطلبانه از این جنگل‌ها فیلم و  عکس می‌گیرند و یک سری پرسشنامه‌ها را پر کرده و در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. این یک راهی است که ما هم می‌توانیم با استفاده از آن مشکلات مالی خود را برطرف کنیم، بسیاری از کشورها نیز به این برنامه پیوسته‌اند.

قائمی افزود: در مرکز بوشهر نیز سعی کردیم یک سری کارهای فرهنگی با هدف شناساندن این اکوسیستم‌های ارزشمند به جوامع محلی به ویژه دانش‌آموزان انجام دهیم که بر این اساس نمایشگاه دریایی دانش‌آموزی را تاسیس کردیم که دانش‌آموزان و حتی معلمان به صورت دوره‌ای از آن بازدید کنند تا از نزدیک با جنگل‌های حرا و اهمیت آن آشنا شوند، البته این نمایشگاه درباره تمام اکوسیستم‌های دریایی است.

وی در پایان اظهار داشت: در کشور اقدامات خوبی برای حفاظت و احیای جنگل‌های حرا صورت گرفته از جمله کاشت نهال‌های حرا به صورت دستی در استان بوشهر و سایر استان‌های همجوار اما مساله بزرگتر از اینهاست. پیشنهاد من این است که برنامه مشخصی برای پایش دائمی این جنگل‌ها تهیه شود تا تاثیر عوامل مختلف بر روی آن‌ها مشخص شود و مورد بررسی قرار گیرد. همچنین سایت‌های تحقیقاتی ایجاد و منابع آلاینده آن‌ها مشخص شود، در این میان فرهنگ‌سازی نیز بسیار مهم است که باید مورد توجه جدی مسوولان قرار گیرد.