راه‌اندازی صندوق کالایی کشاورزی در بورس چه مزیت‌هایی دارد؟

صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر طلا و سکه از سال ۹۶ در بورس کالای ایران راه اندازی شد و تاکنون تعداد آنها به چهار صندوق رسیده است؛ ابزاری بر پایه گروه محصولات دیگری همچون زعفران و زیره که به نظر می‌رسد با توجه به تکمیل زنجیره ابزارهای معاملاتی روی زعفران و تلاش برای کامل شدن این ابزارها برای سایر محصولات از جمله زیره سبز بزودی شاهد عرض اندام این صندوق‌ها در بازار سرمایه باشیم.

در این گزارش به بررسی تاریخچه و حوزه‌های مختلف فعالیت صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی در بورس‌های کالایی دنیا و ایران و مزایای آنها می‌پردازیم.

تنوع بخشی به سبد سرمایه‌گذاری‌ها

اضافه کردن کالاها به سبد سرمایه گذاری، تنوع بخشی بیشتری را برای سرمایه گذاران فراهم می‌کند و می‌تواند به کاهش نوسانات و افزایش بازده سبد سرمایه گذاری منجر شود. ضمن اینکه کالاها می‌توانند به عنوان سپری برای محافظت سرمایه در مقابل تورم به کار گرفته شود. همچنین به طور تاریخی کالاها همبستگی نسبتاً کمی با سهام و اوراق قرضه دارند و یکی از عوامل مهم کم بودن همبستگی بین آنها این است که قیمت کالاها تحت تأثیر عوامل ریسکی متفاوتی قرار دارد. از این رو، سرمایه گذاری در کالاها می‌تواند به صورت مستقیم با خرید دارایی فیزیکی، سرمایه گذاری در قراردادهای آتی و اختیار معامله و در نهایت سرمایه گذاری در صندوق‌های کالایی انجام شود.

اما نکته مهم اینجاست که مالکیت فیزیکی کالاها چالش‌های غیرقابل حل زیادی را ایجاد می‌کند. زیرا، اگرچه از طریق این کار به طور مستقیم مالک کالا هستیم، اما هزینه‌های تحویل گرفتن کالا، هزینه‌های نگهداری آن و بیمه کردن و ریسک‌های نگهداری کالا از جمله هزینه‌های غیرقابل اجتنابی هستند که باید پرداخت شوند.

صندوق کالایی قابل معامله (ETC) یکی از ابزارهای مالی نوین است که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری کنند. با خرید این اوراق، سرمایه گذار در عین داشتن مالکیت کالای مورد نظر، مسؤولیت نگهداری از آن کالا را بر عهده ندارد. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه مندان به سرمایه گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

کالاهای اساسی در تمام دنیا بخش مهمی از پرتفوی سرمایه گذاران خرد و نهادی را تشکیل می‌دهند. این در حالی است که برای بسیاری، دسترسی کارا و سریع به این گروه دارایی‌ها به طور سنتی همواره با دشواری‌هایی نظیر الزامات وجه تضمین، محدودیت‌های اجباری و مسائل ارتباطی و دسترسی به بورس‌های مشتقات بین المللی همراه بوده است. بنابراین بسیاری از سرمایه گذاران قادر به سرمایه گذاری در این حوزه نبوده‌اند.

از این رو، بورس‌هایی چون بورس لندن با برقراری همکاری نزدیک با ناشران، تلاش کرد که دسترسی به کالاهای اساسی را از طریق توسعه ابزارهای جدید نظیر صندوق‌های کالایی قابل معامله در بورس و ایجاد سیستم‌های معاملاتی ویژه تسهیل کند؛ به طوری که سرمایه گذاران بدون نیاز به انجام معاملات آتی یا تحویل فیزیکی کالای اساسی، از طریق این صندوق‌ها به کالای مورد نظر خود دسترسی یابند.

صندوق‌های کالایی قابل معامله در بورس از ابزارهای سرمایه گذاری هستند که روند قیمتی یک شاخص کالایی پایه را دنبال کرده و این شاخص می‌تواند صرفاً متشکل از یک کالای اساسی یا ترکیبی از مجموعه کالاها نیز باشد. نهاد ناشر به طور مستقیم بر روی دارایی پایه یا قرارداد مشتقه آن کالا یا شاخص سرمایه گذاری می‌کند. بنابراین انتظار می‌رود ارزش سرمایه گذاری پرتفوی هم سو با قیمت دارایی پایه افزایش یا کاهش یابد.

این ابزار در واقع فرصت‌های سرمایه گذاری جدیدی را برای سرمایه گذاران بالقوه به وجود می‌آورد، زیرا بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده کالاهای اساسی در بورس پذیرفته نشده‌اند. این ابزار دقیقاً مانند سهام عادی و صندوق‌های قابل معامله در بورس معامله شده و فرآیند تسویه آن نیز مانند سایر اوراق صورت می‌گیرد.

از آنجا که این اوراق بازارگردانی می‌شوند، از نقدشوندگی بالایی برخوردارند. علاوه براین صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی برای سرمایه گذاری کوتاه مدت و بلندمدت در کالاهای مختلف قابلیت و مطلوبیت بالایی دارند.

صندوق‌های کالایی قابل معامله در بورس، صندوق‌های با سرمایه متغیر هستند که واحدهای آن بنا به درخواست ناشر آن صادر و بازخرید شده و صدور واحدهای جدید براساس تقاضای بازار امکان پذیر است. این ویژگی منحصر به فرد در واقع این اطمینان را ایجاد می‌کند که قیمت بازار صندوق‌های کالایی قابل معامله در بورس بسیار نزدیک به ارزش خالص دارایی‌های آن است؛ زیرا در غیر این صورت موجب ایجاد فرصت آربیتراژ می‌شود. این صندوق‌ها به طور کلی به دو صورت تک کالایی (طلا، نفت و…) یا شاخصی (سبدی از چند کالا) منتشر می‌شوند.

تاریخچه فعالیت صندوق‌های کالایی

اولین صندوق کالایی در سال ۲۰۰۴ در بورس لندن راه اندازی شد. کالای پایه این صندوق فلز گرانبهای طلا بود. پس از راه اندازی این صندوق، صندوق‌های کالایی با طیف وسیعی از انواع کالا شروع به کار کردند. حوزه‌های اصلی فعالیت صندوق‌های کالایی شامل: محصولات کشاورزی، فلزات صنعتی، حامل‌های انرژی و فلزات گرانبها است.

با راه اندازی اولین صندوق‌های کالایی، بسیاری از کشورها اقدام به راه اندازی اینگونه صندوق‌ها کردند. بطوریکه با گذشت حدود ۴۰ سال از راه اندازی این صندوق‌ها طیف وسیعی از کالاها و حجم زیادی از سرمایه جذب این صندوق‌ها شده است. این در حالی است که آمار رشد صندوق‌های کالایی طبق پیش بینی‌ها همچنان ادامه دار خواهد بود. این موضوع نشان دهنده جذابیت و اهمیت وجود اینگونه صندوق‌ها برای سرمایه گذاران حوزه‌های مختلف است.

در حال حاضر، از میان کالاهای مختلف، صندوق‌های مبتنی بر کالاهای نفت خام و فلزات گرانبها شامل طلا و نقره، بیشترین محبوبیت را بین سرمایه گذاران دارد. زیرا نوسانات قیمتی این کالاها در بازارهای جهانی به نسبت زیاد است و به دنبال آن بازار این کالاها از نقدینگی بالایی برخوردارند. همچنین برای این کالاها در بازارهای جهانی تقاضای فیزیکی زیادی وجود دارد.

صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی در ایران

اولین صندوق سرمایه گذاری کالایی در ایران نیز تحت عنوان صندوق سرمایه گذاری لوتوس پارسیان در بهار سال ۹۶ موفق به اخذ تمامی مجوزهای لازم از سازمان بورس و اوراق بهادار شد. این صندوق پس از پذیرش در بورس کالای ایران فعالیت خود را آغاز کرد. دارایی پایه‌ای صندوق، همانطور که از نام آن پیداست، طلا و به ویژه سکه طلا است و مؤسس اصلی و مدیر صندوق شرکت تأمین سرمایه لوتوس پاسیان است.

حوزه‌های فعالیت صندوق‌های کالایی در ایران

دارایی پایه تمامی صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی که در بورس کالای ایران پذیرش می‌شوند اوراق بهادار مبتنی بر کالا است. اوراق بهادار مبتنی بر کالا شامل گواهی سپرده کالایی، قراردادهای آتی کالایی، قراردادهای اختیار معامله کالایی و قراردادهای سلف موازی استاندارد اعم از با اختیار معامله و بدون اختیار معامله. بنابراین صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی به طور مستقیم مجوز خرید و نگهداری کالای فیزیکی را ندارند و فقط می‌توانند گواهی سپرده کالایی را خریداری کنند. زیرا استفاده از گواهی سپرده کالایی بسیاری از ریسک‌های مربوط به خرید و نگهداری فیزیکی کالا را از بین می‌برد و به دلیل معامله شدن این اوراق در بورس کالای ایران از شفافیت بالا و تضمین برخوردارند.

مزایای صندوق‌های کالایی

نخست، کاهش هزینه‌ها؛ سرمایه گذاران به جای خرید کالای مورد نظر خود و متحمل شدن هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری، بیمه و خسارت‌های احتمالی، اوراق این صندوق‌ها را خریداری می‌کنند. با خرید این اوراق، سرمایه گذار در عین داشتن مالکیت کالای مورد نظر، مسؤولیت نگهداری از آن کالا را بر عهده ندارد.

دوم، امنیت بیشتر؛ عدم نگرانی درباره امنیت فیزیکی، سرقت یا جعل کالا در صورت نگهداری و معامله مستقیم آن توسط سرمایه گذار.

سوم، وجود بازار ثانویه شفاف؛ وجود بازار ثانویه شفاف که در مقایسه با معاملات خارج از بورس موجود در بازار نقد کالا، هزینه‌های معاملاتی کمتری را ایجاد خواهد کرد.

چهارم، داشتن پشتوانه قوی؛ برخلاف اوراق قرضه و بدهی، ETCها به دلیل اینکه از پشتوانه کالایی برخوردارند، ریسک اعتباری بسیار پایینی دارند. همچنین این صندوق‌ها تحت نظارت بورس‌ها اداره می‌شوند.

پنجم، متنوع سازی؛ صندوق‌های کالایی قابل معامله در بورس می‌توانند سبدی از کالاها و ارزهای مختلف را به عنوان کالای پایه خود در نظر بگیرند. در نتیجه امکان متنوع سازی از طریق کالاهای مختلف وجود دارد.

ششم، شفافیت؛ به منظور تسهیل فرآیند صدور و بازخرید واحدهای ETC، شاخص کالای پایه صندوق به طور روزانه منتشر می‌شود. از آنجایی که معمولاً هدف صندوق، پیروی از یک کالا یا سبدی از چند کالای هدف است، سرمایه گذاران از کالاهای نگهداری شده توسط صندوق و همچنین وزن هر کدام در سبد سرمایه گذاری آن مطلع می‌شوند.

هفتم، امکان جذب سرمایه‌های خرد؛ مزیت دیگر این است که این صندوق‌ها، امکان جذب سرمایه‌های اندک را فراهم می‌آورد. خرید بسیاری از کالاها در حجم کم معمولاً گران‌تر از خرید عمده آن کالا است. از طریق این صندوق‌ها چون حجم بسیار زیادی از کالا خریداری می‌شود، معمولاً بازده بالاتری خواهد داشت. همچنین هزینه‌های خرید و فروش واحدها و هزینه‌های جاری صندوق از هزینه‌های مربوط به خرید و فروش، نگهداری و بیمه کالای مورد نظر پایین‌تر است.

هشتم، سرمایه گذاری در صندوق‌های کالایی قابل معامله؛ به منظور سرمایه گذاری در صندوق‌های کالایی این امکان برای عموم سرمایه گذاران اعم از حقیقی و حقوقی، فراهم شده است تا در زمان تأسیس صندوق در پذیره نویسی اولیه واحدهای سرمایه گذاری صندوق به ارزش اسمی هر واحد ۱۰ هزار ریال مشارکت کنند. خرید واحدهای سرمایه گذاری مستلزم دارا بودن کد معاملاتی فعال در سیستم شرکت سپرده گذاری مرکزی یا همان کد سهامداری است. جهت اخذ این کد معاملاتی می‌توان به تمامی کارگزاران فعال در بازار سرمایه کشور مراجعه و درخواست صدور کد معاملاتی کرد. واحدهای خریداری شده با نام هستند و گواهی خرید مربوطه توسط شرکت سپرده گذاری مرکزی صادر می‌شود. فرایند کار دقیقاً مشابه با خرید و فروش سهام در بازار بورس اوراق و فرابورس است.

نهم، معاملات ثانویه؛ دیگر مزیت این ابزار این است که معاملات واحدهای سرمایه گذاری صندوق کالایی قابل معامله پس از اتمام پذیره نویسی و ثبت صندوق، در بازار صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی بورس کالای ایران آغاز می‌گردد. دارندگان و متقاضیان خرید می‌توانند با مراجعه به کارگزاران عضو بورس کالای ایران که مجوز معامله صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی را دارند، اقدام به خرید و فروش این واحدها کنند.