مدیریت پسا بحران، ۵ ماه بعد از سیلاب فروردین ۹۸

در دهه آخر مرداد ۹۸ و پنج ماه پس از رخداد سیلاب‌های فروردین ۹۸ در استان‌های گلستان و مازندران، فرصت بازدیدی از برخی نواحی سیل‌زده این استان‌ها دست داد. البته بازسازی منزل‌های تخریب شده هنوز تکمیل نشده و هیچ محدوده‌ای که در فروردین و اردیبهشت ۹۸ در آن آب گرفتگی رخ داده بود، در پایان مرداد ۹۸ دیگر آب‌گرفتگی ندارد. باید نواحی کوچکی بین آق قلا و گمیشان که همچنان آب‌گرفتگی‌های محدود در آنها باقی مانده است، مستثنی کرد. اگر به آمار بارندگی سال آبی ۹۷-۹۸ توجه و آن را با بارندگی در سال آبی ۹۶-۹۷ مقایسه کنیم، خواهیم دید که در بیشتر حوزه‌های ایران بین ۲ تا ۳ برابر افزایش بارندگی سال جدید ۹۸ با سال ما قبل۹۷ مشهود است. این در حالی است که اگر بارندگی مردادماه ۹۸ را با مردادماه ۹۷ مقایسه کنیم، در اغلب ایستگاه‌ها افزایش یا تغییری مشهود نیست، بنابراین عمده افزایش بارندگی سال آبی ۹۸ نسبت به ۹۷ مربوط به بارندگی‌های آخر اسفند۹۷ و ماه‌های فروردین و اردیبهشت ۹۸ بوده است.

به بیان دیگر در بیشتر حوضه‌های آبریز ۳۰ گانه کشور همچنان در وضعیت خشکسالی به سر می‌بریم، البته در بعضی از حوضه‌ها مانند ارس، تالش - مرداب انزلی، و قره سو - گرگان، دچار کاهش بارندگی نسبت به سال قبل نیز هستیم.  

نکته مهم دیگر از بازدید مرداد ۹۸ مشاهده وضع رودخانه‌هایی است که دچار طغیان شده بودند، به ویژه رودخانه قره سو و گرگانرود نشان می‌دهد که مدیریت رودخانه که انتظار می‌رفت به عنوان درس سیلاب‌های ۹۸ به مدیریت بحران و مدیریت شهری منتقل شده و در دستور کار قرار گیرد، همچنان در دو استان بازدید شده مفقود است.

از نظر پاکیزگی و زدودن زباله از رودخانه‌ها، باید گفت که همچنان در رودخانه‌های گرگانرود، تجن، هراز، نور و اترک و بابلرود، فاضلاب‌های شهر یا مستقیما از طریف لوله‌های فاضلاب محلات و یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی پیرامون به داخل رودخانه‌ها، وارد می‌شود.

از نظر ساماندهی وضع رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها در کف رودخانه‌ها، همچنان می‌توان دید که مسیر رودخانه‌ها پاکسازی نشده است.

پارک‌های ساخته شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده‌اند. این پارک‌ها در حریم بستر رودخانه‌هایی که در آنها در فروردین ۹۸ سیلاب نیز رخ نداده بود، همچنان و مانند زمان قبل از فروردین ۹۸ باز هستند و به عنوان فضای سبز همگانی مردم محلی و مسافران به آنها مراجعه می‌کنند. به عنوان مثال می‌توان به پارک‌های ملل و قائم در بستر رودخانه تجن در ساری، و پارک دهکده طلایی آمل احداث شده در حریم و بستر رودخانه هراز و در محدوده شهری آمل اشاره کرد.

در بالادست رودخانه‌ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین‌هایی که ملک شخصی افراد محسوب می‌شوند، ادامه دارد و با این وضع آبخیزداری همچنان همانند قبل از سیلاب‌های ۹۸ نگران‌کننده است. به عنوان مثال می‌توان به رونق فروش و تبدیل زمین کشاورزی و مراتع به منازل و مجتمع‌های مسکونی در شهرهای چمستان و نور، بهنمیر، کلوده آمل، بهمنان سوادکوه، رینه لاریجان، تقی آباد تنکابن، مرزن آباد و کلاردشت و سه هزار تنکابن در استان مازندران و همچنین آزادشهر، علی‌آباد کتول، جنوب شهر گرگان، مسکن مهر مینودشت، گدم آباد و  ارم آباد گنبدکاووس، کلاله، بدل تپه کردکوی، و الهادی رامیان در استان گلستان اشاره کرد.

از نظر از بین بردن درختان، به ویژه درختانی که باغ‌ها و حوالی زمین‌های کشاورزی قرار گرفته‌اند و دارای مالک شخصی هستند، وضع نگران‌کننده‌ای حاکم است. گزارش‌هایی وجود دارد که میزان الوار حاصل از قطع درختان در دره نور و منطقه بلده نور گاه به ۵۰ کامیونت در روز می‌رسد. البته اوج این اتفاق به فصل‌های پائیز، زمستان مربوط است.

با بهره‌گیری از این مشاهدات باید هشدار داد که در مدیریت پسابحران همچنان ناموفق هستیم. تخریب منابع طبیعی و سیل‌خیزتر شدن بالادست‌های رودخانه‌ها همچنان و با همان سرعت قبل از فروردین ۹۸ ادامه دارد. از سوی دیگر در سبزترین استان‌های ایران مانند گلستان، مازندران و گیلان، با مشکل خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنیم. احداث سدهای بیشتر بر روی سرشاخه‌های حوضه‌های آبریز بزرگ، مانند سد در حال ساخت  هراز بر روی رودخانه هراز و در پهنه گسله شمال البرز، نه تنها دردی از وضع کنونی درمان نمی‌کند، بلکه به تخریب بیشتر محدوده رودخانه‌ها و به ویژه تخریب گسترده‌تر مناطق پائین‌دست این سدها می‌انجامد. در این مورد باید به ویژه در مورد شهر آمل که در پائین‌دست سد هراز قرار دارد، از نظر افزایش ریسک مخاطرات طبیعی هشدار داد.

وقتی درس‌های اتفاقات طبیعی، به ویژه سیلاب‌های ۹۸ را نیاموخته و در مدیریت رودخانه‌ها river management به کار نمی‌بریم، باید منتظر باشیم که همزمان با خشکسالی که همچنان ادامه دارد، بارندگی‌های کوتاه‌مدت و شدید، به دلیل تغییر اقلیم، موجب خسارت‌های بیشتر در همین نواحی بشود. مدیریت بحران فقط هماهنگ کردن نیروهای کمک‌کننده و ارسال آذوقه و چادر به نواحی سانحه دیده نیست. بلکه  داشتن برنامه راهبردی، مدیریت کاهش ریسک، شامل پیشگیری از سوانح ممکن و درس‌آموزی از حوادث رخ‌داده و به کار بستن این درس‌ها و مدیریت پسا بحران نیز هست، آماده باشیم.