اخلاق جمع خُلق است و در لغت خُلْق و خَلْق از یک ریشه؛ یعنی (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم اوصاف خوب و بد دارد. هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است و اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد. پیامبر اسلام (ص) نیز به بیان خود (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۶) برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.
اهتمام فوق‌العاده قرآن مجید به عنوان کتاب مقدس مسلمانان به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس، موضوعی اساسی و زیربنایی است که برنامه‌های دیگر از آن نشأت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. اخلاق از مهم‌ترین مباحث قرآنی است و از یک نظر مهم‌ترین هدف انبیای الهی؛ زیرا بدون اخلاق، دین برای مردم مفهومی ندارد.
انسان‌ها در هر شرایطی اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمند ارتباط هستند و مهم‌ترین پل ارتباطی انسان و خداوند متعال و انسان‌ها با یکدیگر، رعایت قانون است تا با رعایت قوانین هم به حقوق خود برسند هم حقوق دیگران را رعایت کنند. از این قوانین در حیطه ارتباطات فردی می‌توان به اخلاق یاد کرد.
اما انسان چگونه می‌تواند اخلاقی و درست عمل کند و به تزکیه در اعمال برسد؟ با توجه به اهمیت موضوع در سلسله یادداشت‌هایی به بیان آیات مرتبط با اخلاق و ترجمه روان آنها بر اساس آیات سوره مبارکه رعد (از آیه ۱۹ به بعد) پرداختیم که صفات خردمندان یا به تعبیر قرآن اولوالباب را توصیف می‌کند. این مجموعه در نهایت هشت صفت از صفات خردمندان را بر اساس آیات قرآن بیان کرد.
در مجموعه جدید از این یادداشت‌ها به بیان آیاتی از سوره مبارکه حُجُرات می پردازیم. این سوره مبارکه چهل و نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن در جزء ۲۶ است. حُجُرات جمع حجره به معنای اتاق است و این واژه در آیه چهارم سوره مبارکه آمده است. سوره حجرات درباره آداب برخورد با پیامبر (ص) و اخلاق اجتماعی همچون سوء ظن، تَجَسُّس و غیبت سخن می‌گوید. اولین نوبت از این مجموعه یادداشت‌ها را با آیه شش سوره حجرات در مورد ضرورت تحقیق در مورد اخباری که به ما می رسد و عمل بر اساس علم آغاز کردیم و دومین یادداشت از این مجموعه را می خوانیم.
نسبت به هم بی‌تفاوت نباشیم
و إن طائفتین من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فإن بغت إحداهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفیئ الی أمر الله فإن فاءت فأصلحوا بینهما بالعدل و أقسطوا إن الله یحب المقسطین انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بین أخویکم ( سوره مبارکه حُجُرات؛ آیه ١٠-٩)؛ اگر دو طایفه از مومنین با هم نزاع داشتند و جنگ کردند، بینشان اصلاح کنید؛ اگر معلوم شد یکی از آن دو طایفه بر دیگری ستم می کند با آن طایفه کارزار کنید تا به حکم اجبار تسلیم امر خدا شود و اگر به سوی خدا برگشت بین آن دو را با عدل اصلاح کنید که خداوند متعال عدالت‌گستران را دوست دارد. مؤمنین برادران یکدیگر هستند؛ بین برادران را اصلاح کنید.
در این دو آیه به چند نکته مهم اخلاقی اشاره می کند: اول تلاش برای اصلاح بین مردم. دوم؛ بی تفاوت نبودن به انسان ها. سوم؛ حقوق اجتماعی انسان ها نسبت به هم؛ اعم از حق مسلمانی، حق ایمانی و حق دینی. انسان هایی که در یک جامعه با هم زندگی می کنند در تحصیلات، شرایط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی در دیانت با هم متفاوت هستند؛ آنچه آنها را مثل دانه های تسبیح کنار هم قرار می دهد؛ دین و اعتقادات قلبی است. یعنی با توجه به همه تفاوت ها بین انسان ها؛ دین همچون رشته ای سبب اتحاد است؛ به همین جهت از یک طرف مطابق آیه فوق نه تنها باید از نزاع بین دو گروه جلوگیری شود (و قطعا نباید آتش خشم دو طرف را نسبت به هم اضافه کرد)؛ بلکه تمام تلاش مسلمانان باید معطوف به صلح و سازش بین آن دو گروه باشد و در نهایت با عدل و انصاف با آنان رفتار کنند. از طرف دیگر هر کدام از مسلمان ها نسبت به تمام مسلمان ها مسئول و مکلف هستند. بنابراین اول باید آگاه به این حقوق شده و دوم سعی در عمل کردن به این حقوق داشته باشند.
آیه "انما المؤمنون اخوة" یک قانون را بین مسلمانان مؤمن وضع و نسبت برادری را بر قرار می‌کند که قبلا بر قرار نبود. این برادری آثار خاص نیز دارد. البته این نسبت حقیقی نیست (مثل برادر و خواهر از یک پدر و مادر) بلکه نسبت اعتباری و قانونی است. در این آیه خداوند متعال این نسبت اعتباری و قانونی را بین مسلمان ها جعل می کنند؛ زیرا اخوت دینی آثار اجتماعی دارد. (المیزان، علامه طباطبایی، ج ١٨، ص ٥٠١).
حقوق مسمانان بر یکدیگر از زبان امام صادق و امام باقر (علیهماالسلام)
امام جعفر صادق (ع) در جواب سوال حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمودند: هفت حق است. همه آنها بر او واحب و اگر یکی از آنها را تباه کند، از ولایت و فرمانبرداری خداوند خارج شده است. ...اول: آنچه برای خودت دوست می داری، برای او نیز دوست داشته باشی و آنچه برای خودت نمی پسندی، برای او هم نپسندی. دوم: از به خشم آوردن او دوری کنی، به دنبال خرسندی اش باشی و فرمانش را اطاعت کنی. سوم: او را با مال، زبان، دست و پا یاری کنی. چهارم: چشم و آیینه و راهنمایش باشی. پنجم: وقتی گرسنه است، سیر نشوی. وقتی تشنه است، سیراب نشوی. وقتی برهنه است، نپوشی. ششم: اگر تو خدمتگذاری داری و او ندارد، خدمتگذارت را بفرستی تا لباسش را شسته، غذایش را پخته و بسترش را مرتب کند. هفتم: سوگندش را محقق ساخته، دعوتش را بپذیری، به عیادت بیماری اش رفته، در تشییع جنازه وی حاضر شوی و چون دانستی نیازی دارد، در انجام دادنش شتاب کنی و او را وادار نکنی از تو درخواست کند؛ بلکه به شتاب در انجام کار برایش پیش دستی کنی. پس وقتی این کارها را بکنی ولایت خودت را به ولایت او و ولایت او را به ولایت خودت پیوسته ای. (اصول کافی، کلینی، ترجمه صادق حسن‌زاده، ج ٣ ، ص٣٨١-٣٧٩).
کسی به امام باقر (ع) می گوید: شیعیان ما بسیار هستند. امام می‌فرماید: آیا توانگران به نیازمندان می رسند؟ آیا نیکوکاران از بدکاران گذشت می کنند؟ آیا آنان به یکدیگر یاری می رسانند؟ راوی می‌گوید: نه. امام می فرماید: لیس هؤلاء شیعةً الشیعة مَن یفعل هذا. اینان شیعه نیستند. شیعه کسی است که این کار ها را بکند. (همان، ص ٣٨٧).
همچنین از امام صادق (ع) روایت شده: المسلم أخو المسلم لایظلمه و لا یخذله و لا یخونه و یحق علی المسلمین الاجتهاد فی التواصل و التعاون علی التعاطف و المواساة لاهل الحاجة و التعاطف بعضهم علی البعض حتی تکونوا کما أمرکم الله عزوجل" الرحماء بینهم"متراحمین مغتمین لما غاب عنکم من أمرهم علی ما مضی علیه معشر الأنصار علی عهد رسول الله صلی الله علیه و اله؛ مسلمان برادر مسلمان است (تمام مسلمین نسبت به هم در حکم برادر هستند) نباید به هم ستم کنند و همدیگر را تنها بگذارند و به هم خیانت کنند. بر مسلمان سزاوار است که در پیوستن به یکدیگر و همکاری در رسیدگی به هم و یاری نیازمندان بکوشند. تا چنان باشند که خداوند متعال فرمود: میان خودشان مهربان هستند، برای همدیگر دل می سوزانند و ناراحت می شوند اگر نتوانند برای همدیگر کار کنند؛ چنانکه گروه انصار در زمان رسول خدا (ص) همین گونه بودند. (همان، ص ٣٩١-٣٨٨).
مسلمان نسبت به مسلمان بی تفاوت نیست و در همه حالات توجه کامل به آنان دارد.
نظر شما