نقش فناوری‌های نوین در توسعه مدل‌های پیش‌بینی بلایا

روند فزاینده خسارات ناشی از خشکسالی طی دهه‌های اخیر، باعث شده تمرکز بیش از حد جامعه جهانی بر مدیریت پس از وقوع بلایا (مدیریت بحران)‌ نسبت به مدیریت پیش از آن (مدیریت ریسک) بیشتر از قبل شود اما طی سال‌های اخیر، محققان به منظور کاهش عواقب ناشی از بلایا، به روش‌های کنترل و مدیریت بلایا پیش از وقوع روی آورده‌اند. بر اساس این استراتژی لازم است کشور ما نیز هر چه سریع‎تر با استفاده از فناوری‌های نوین فضایی مانند سنجش از دور و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، مسیر را طی کند.

فاز «مدیریت ریسک» یکی از دو فاز کلی مدیریت بلایا است. کارشناس خشکسالی سنجش از دور سازمان فضایی کشور می‌گوید: در حقیقت هر بلا یا مخاطره، دارای عواقب خاصی است. این عواقب اغلب منفی و شاید باور آن سخت باشد. وظیفه مدیریت بلایا، کنترل، کاهش و پیشگیری از عواقب بد و منفی بلایاست.

به طور کلی مدیریت همه انواع بلایا یا مخاطرات دارای دو فاز ریسک و بحران هستند. به صورت خلاصه باید بگوییم تمام فعالیت‌های مدیریتی قبل از وقوع بلایا را «مدیریت ریسک» و تمامی فعالیت‌های پس از وقوع را «مدیریت بحران» می‌نامند. اما هر یک از فازهای مدیریت ریسک و بحران نیز خود به فازهای کوچکتری تقسیم‌بندی می‌شوند و در مجموع این فازها، چرخه مدیریت بلایا را تشکیل می‌دهند.

عبدالرضا انصاری آملی خاطرنشان کرد: فاز مدیریت ریسک، شامل فازهایی مانند پیشگیری، آمادگی است و مدیریت بحران فازهای مقابله (پاسخ) و بازسازی و بازتوانی را شامل می‌شود. مدیریت ریسک با پیش‌بینی بلایا متفاوت است هر چند بعضا ممکن است این دو مقوله را با یکدیگر اشتباه کنند. با توجه به آن‌که پیش‌بینی بلایا نیز از جمله فعالیت‌هایی است که قبل از وقوع انجام می‌شود، از بخش‌های مدیریت ریسک محسوب می‌شود. اما پیش‌بینی بلایا همچنان یکی از چالش‌های بزرگ دنیای ما است و محققان همواره در حال توسعه مدل‌هایی برای پیش‌بینی هستند.

درست است که مدیریت ریسک، تمام فعالیت‌های مدیریتی قبل از وقوع بلایا را شامل می‌شود، اما این قضیه در مورد خشکسالی کمی متفاوت است. یکی از اشکالات موجود در مدیریت خشکسالی این است که زمان دقیق شروع و پایان آن مشهود نیست و در بیشتر اوقات ناگزیر دو فاز مدیریت ریسک و خشکسالی به شکل هم‌زمان اجرا می‌شوند.

به عبارت دیگر اغلب بلایا دارای شروع و پایان تند و ناگهانی هستند ولی خشکسالی این‌طور نیست. ویژگی طولانی‌مدت بودن عواقب و تاثیرات خشکسالی در طی زمان، ایجاب می‌کند که حتی در حین ترسالی، همچنان مدیریت بحران در برخی حوزه‌ها ادامه پیدا کند.

فناوری‌های نوین امروزه نقش بسیار مؤثری در توسعه مدل‌های پیش‌بینی بلایا ایفا می‌کنند. این کارشناس خشکسالی در این خصوص گفت: طی دهه‌‎های اخیر، تمرکز مدیران بلایا روی فعالیت‌های پس از وقوع یا همان مدیریت بحران بوده اما با گذشت زمان، روند مخرب بلایا به شکل فزاینده‌ای شدت گرفته است. در کنار این عواقب بلایا با گذشت زمان بیش از پیش مخرب و غیرقابل کنترل و فاز پاسخ نیز، با وجود پیشرفت علم و فناوری، سخت و سخت‌تر شده، به همین دلیل است که محققان و مدیران این حوزه در سطح بین‌المللی به سمت برنامه‌ریزی بیشتر در زمینه فعالیت‌های پیش از وقوع بلایا توجه نشان دادند.

او درباره استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت ریست گفت: در حوزه مطالعات خشکسالی، کمّی‌سازی برخی از مفاهیم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که این موضوع در مدیریت ریسک بسیار برجسته است. در حقیقت هدف مدیریت ریسک بلایا این است که اطلاعات توصیفی را به شکل کمّی در آورده تا مسئولان مربوطه کشور بتوانند به منظور کاهش خطرات آن، تصمیمات لازم و ضروری بگیرند. امروزه فناوری‌های نوین فضایی مانند سنجش از دور و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی قادرند تا در کمّی‌سازی مفاهیم توصیفی و تشریحی بلایا در فاز مدیریت ریسک نقش قابل توجهی ایفا کنند.

این کارشناس با در ادامه با این توضیح که سنجش از دور و GIS از فناوری‌های مهم در زمینه مدیریت ریسک خشکسالی به حساب می‌آیند، تصریح کرد: این فناوری‌ها با فراهم آوردن امکان دسترسی، پردازش و تلفیق حجم عظیمی از داده‌های مکانی مختلف از سطح زمین، نقش بسیار مهمی در مدل‌سازی پدیده‌ها ایفا می‌کنند.

بررسی و ارزیابی ریسک بلایا نیز یکی از شاخه‌هایی است که به‌دلیل نیاز مبرم به داده‌های کمّی، به شدت به این فناوری‌ها وابسته‌اند. روش‌های سنتی مدیریت ریسک بلایا بسیار زمان‌بر بوده و دسترسی به داده‌های مکانی دقیق نیز بسیار دشوار است. اما امروزه تصاویر ماهواره‌ای این امکان را فراهم آورده‌اند تا در زمان دقیق به اطلاعات دقیق در سطح وسیع از پدیده‌های سطح زمین دسترسی داشته باشیم. او اشاره کرد: فناوری سنجش از دور و GIS، قابلیت نمایش وضعیت ریسک را به شکل نقشه‌های رقومی برای ما فراهم می‌آورند. همانطور که اکنون چنین نقشه‌ای در اداره کل سنجش از دور سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و فناوری GIS تهیه می‌شود.

 لازم است تا ضمن دسترسی به لایه‌های اطلاعاتی زمینی و همچنین آمارهای دقیق به‌دست آمده از طریق سازمان‌های مرتبط و تلفیق آنها با تصاویر ماهواره‌ای، دقت چنین نقشه‌هایی افزایش یابد.

این کارشناس در انتها به نحوه همکاری سازمان فضایی با نهادهای بین‌المللی در حوزه مدیریت خشکسالی اشاره کرد و گفت: این سازمان طی سال‌های اخیر در حوزه‌های ظرفیت‌سازی و انتقال تجربیات در زمینه کاربرد فناوری سنجش از دور در مدیریت خشکسالی با نهادهای بین‌المللی مانند UN-SPIDER،‌APSCO  و RCSSTE-AP و چند سازمان دیگر همکاری داشته است.

برگزاری دوره‌های بین‌المللی و تدریس توسط کارشناسان سازمان، اجرا و انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و همچنین چاپ و انتشار تجربیات در قالب کتاب و مقاله از جمله فعالیت‌های مشترک سازمان با نهادهای مذکور است.