لزوم توسعه‌ی نذر فرهنگی

 با تنوع بخشی به شیوهای پذیرایی و تهیه و توزیع نذورات در ماه محرم و تشریفات‌گرایی و گاهی مدرن شدن سبک‌های اطعام که بعضا با اسراف و تبذیر و رقابت‌های نانوشته و مذموم برخی هیات‌ها و محافل عزاداری همراه شده است، در پی مشاهده­ ی صحنه‌ها و شیوه‌های احسان و اطعام غیر متعارف در سال جاری،  شهروندان و گاه کارشناسانی از تغییر شیوه‌ی پذیرایی نذورات اطعام به نذورات دیگری چون نذر فرهنگی و نذر طبیعت و ....سخن سر داده‌اند که درخور تأمل و بررسی است.

لذا در ادامه­ی این یادداشت ضمن مروری بر مفهوم نذر، و بیان اجمالی  تاریخچه و فلسفه‌ی اطعام و نذورات و نیز ضمن اشاره به انواع نذورات فرهنگی و معنوی و بیان اهمیت آن، حاصل تاملاتی چند در این باب در قالب تحلیل و نظر و پیشنهاد از نظرگاه تان خواهد گذشت.

مغهوم نذر

نذر واژه‌ای عربی و جمع آن نذورات است و از معانی آن می‌توان به مواردی چون عهد، پیمان، وعده به خیرو شر و آنچه که شخص مومنی بر خود واجب می‌کند، اشاره کرد. لذا در تعریفی گفته شده است که هرگاه انسانی تصمیم بگیرد برای رضای خدا کاری انجام دهد(کاری که مستحب به شمار می‌آید) بر اثر انجام نذر خاصی براو واجب می‌شود. بر اساس احکام فقهی چنانچه صیغه‌ی نذر جاری شود و کسی با خدای خویش عهدی ببندد انجام آن بر فرد واجب می‌شود. البته نذرها معمولا مشروط بوده و در صورت روا شدن حاجتی قابلیت و امکان تحقق پیدا می‌کنند.

نذر طعام یکی از متنوع‌ترین و گسترده‌ترین انواع نذر در سوگواری‌های ماه محرم شیعیان به شمار می‌رود و از جمله رسوم و آدابی است که مسلمانان و بویژه هم وطنانمان بدان اعتقاد ویژه داشته و اغلب برای برآورده شده حاجت و یا رفع مصیبت و مشکلی به انجام این عمل یا سنت حسنه­ ی اسلامی روی می‌آورند. امروزه در اثر همزیستی شیعیان با برخی شهروندان پیرو ادیان و فِرق دینی در میان ارامنه و زرتشتیان هم گاهی دیده می‌شود افرادی که تحت تاثر این رفتار دینی فرهنگ‌پذیر شده و از سر ارادت به مقام شهیدان کربلا و یا بواسطه‌ی توسل به آن شافیان و حاجت دهندگان و یا گرفتن حاجتی اقدام به توزیع نذورات و اطعام عزاداران و نیازمندان می‌کنند؛ بویژه هم وطنان زرتشتی مان در شهر و روستاهای یزد بدلیل آنکه سید الشهداء (ع) دختر یزدگرد سوم، شهربانو را به همسری خود برگزیده بوده است، و اینکه آن امام همام و سرور جوانان بهشت را داماد زرتشتیان می‌دانند، با بذل مال و گاه اطعامی تعلق خاطرمضاعفی به او و اهل بیتش را به هم وطنان مسلمانشان آشکار می‌کنند.

تاریخچه‌ی نذر

در تاریخ اسلام شاید بارزترین و مهم‌ترین  اقدام به انجام نذر را حضرت فاطمه (ع) تحقق بخشیده است؛ زمانی که فرزندان دلبندش حسن و حسین (ع) بشدت تب دار و بیمار بودند، آن حضرت و متعاقبا علی (ع) و حتی آن دو بزرگوار در بستر هم با خدای خود عهد بستند که چنانچه بهبودی حاصل شود 3 روز روزه بگیرند؛ روزه‌هایی که بدلیل مراجعه­ ی پی در پی و هر روزه ی فرد مسکین، یتیم و اسیری تنها با آب افطار شد و پس از 3 روز به افطار با  قرص نانی منجر شد.

اما با مروری بر ادوار تاریخی حکومت‌ها می‌توان دریافت که خلفای اموی و بنی عباس و بعد هم در دوره‌ی صفویه خلفا و شاهان حکومت‌ها به موازات فراهم شدن زمینه و شرایط عزاداری در ماه محرم، بتدریج احسان و اطعام و بذل نذورات، در حین و پس از عزاداری مرسوم و متداول شد؛ در ابتدای امر با توزیع آب و شربت به عزاداران تشنه در دسته جات و متعاقبا در اثر طولانی شدن جلسات وعظ و نوحه خوانی و ....کم کم اطعام و پذیرایی از عزاداران با غذاهای ساده‌ای چون خرما، حلوا، نان و پنیر، نان کشک، انواع آش‌های محلی و بعدها عدس پلو و قیمه و ...متداول گشت و تا به امروز با تنوع بخشی روزافزون به غذاها و نوشیدنی‌های مختلف همچنان ادامه دارد.

انواع نذورات مرسوم

تنوع در نذر و نیازها هم بیان کننده‌ی خرده فرهنگ‌ها، عقاید، و باورهای نذرکنندگان بوده و هم نشانه‌ای از تنوع فرهنگی اقلیمی هر سرزمینی است و لذا از گذشته تا به امروز در هر شهر و روستا و محلی نوع خاصی از نذر متداول شده و به رغم توسعه‌ی ظواهر مدرنیسم هنوز هم می‌توان در گوشه و کنار این کشور سبک وشیوه‌های خاص و ویژه‌ای را شاهد بود؛ از جمله نذر نخل که بر اساس آن نذرکنندگانی نذر می‌کنند تا در تهیه و ساخت و یا آذین نخل عزای هیات و حسینیه‌ای مشارکت کنند و یا نذر عَلَم که نذر کننده متعهد می‌شود در صورت برآورده شدن حاجتش از زیر علمی عبور کند و یا علم و کُتلی را برای مدت زمان خاص و یا طی مسیری بر دوش کشد.

در "نذر حنا" و" نذرشمع" هم نذرکنندگان در صورت گرفتن حاجت شان دست و پاها و گاهی موی سر خود را حنا گذاشته( بیشتر در شب نهم محرم که منسوب به شب دامادی قاسم (ع) است) و یا در شب شام غریبان در اماکن مقدس چون مساجد و امامزادگان و امروزه در تکایا و حسینیه‌ها و ...تعداد مشخصی شمع روشن می‌کنند. علاوه بر نذرهای محرمی، نوع دیگری از نذر هم در گذشته بویژه در روستاها متداول بوده است که به آن نذر "کاشت درخت" نام نهاده‌اند؛ بر این اساس نذر کننده پس از گرفتن حاجتش نذر می‌کرد تا در جایی تعدادی درخت بکارد. همچنین در نذر مشابه دیگری چون «قارقارای» باغ داران،  باغبانان نذر کننده با خدای خود عهد و پیمان می‌بستند که برای پر ثمر شدن محصول باغ یا حتی ایمنی باغ از گزند حوادث طبیعی چهار پایی را سر بریده و در مناسبتی همچون محرم احسان کند.

 حتی اگر خانواده‌ای فاقد زمین کشاورزی و تولیدات دامی باشد زنِ خانه برای اینکه از قافله میزبانان عزاداران حسینی عقب نماند هر آنچه از انواع محصولات خانگی از ترشی و سبزیجات گرفته را برای این سفره پذیرایی آماده می‌کند و در مجمع گذاشته و به مسجد و حسینیه می برد.

روستاییان مازندران هم در آغاز زمان فعالیت دامداری و یا آغاز فصل کشت محصولات خود، بخشی از آن را در زمان باردهی به نیت اطعام‌دهی ایام محرم، نذر عزاداری امام حسین «ع» می‌کنند به طوری که در زمان نشای شالی‌های برنج مثلا ۱۰ ردیف برنج نذر اطعام‌دهی مجالس عزای امام حسین (ع) کرده و یا اینکه در زمان تولد بره‌ها یکی از آنها را نذر اینگونه مراسم ها می‌کنند و در زمان محرم آن را برای پخت غذای عزاداران حسینی مصرف می‌کنند.

علاوه بر نذرهایی که از گذشته برایمان به ارث مانده است، امروزه در پی نیاز روزافزون جامعه به همیاری و کمک شهروندان بیمار و مجروح، نوع دیگری از نذر(فرهنگی) در حال متداول شده است از جمله نذر خون که در پی برآورده شدن حاجتی نذر کننده متعهد می‌شود تا در ایام خاصی از سال به دفعات و  بویژه دست کم در دهه­ی محرم مبادرت به اهدای خون کند. لازم به یادآوری است که در سال‌های گذشته برخی از شهروندان عزادار و بعضا معدود افرادی که به قمه زنی به قصد تقرب خو کرده بودند در پی توصیه‌های علماء و مسئولان بی نذر و حاجتی به طور چشمگیری به انجام این اقدام خداپسندانه روی آورده‌اند.

نذر فرهنگی و لزوم گسترش آن

نذر فرهنگی اصطلاحی است که در سال­های اخیر رواج یافته است و به معنای نوعی نذر است که در آن صرف وقت و قوای فکری افراد مورد توجه است. در نذر فرهنگی فرد نذر کننده، کاری فکری، خلاقانه، فرهنگی یا تخصصی را برای دیگران انجام می‌دهد. بر خلاف نذرهای عمومی که مورد نذری عمدتاً مادی و شامل مواردی مانند اطعام دیگران است، نذر فرهنگی شامل انجام یک کار فرهنگی و فکری برای فرد یا گروهی از افراد می‌شود و در قالب نذر وقت و مهارت تعریف می‌شود(ویکیپدیا، 1398).

از جمله نخستین نذرهای دیگری که در طی سال‌های اخیر با هدف ترویج و توسعه‌ی اهداف فرهنگی، در کشور متداول شده می‌توان به نذر ارایه­ ی خدمت تخصصی نیکوکاران چون پزشکان و .. با صرف  اوقاتی در زمان‌های محدود و مشخصی به محله‌های کمتر برخوردار و فقیر و یا حتی جوامع فرا محلی و ملی اشاره کرد. در همین ارتباط در چند سال گذشته در پی فراخوان پیوستن به پویشی در شهر یزد عده‌ای از شهروندان متعهد این شهر با هدف تامین سبد مواد غذایی اصلی مردم نیازمند سبک جدید و تحسین برانگیزی را ذیل پویش"نذر من" را بنیان گذاشتند، سبکی که در سال های اخیر با " نذر لوازم التحریر" و "نذر کتاب" و ...تنوع بیشتری را در شیوه‌ی نذورات موجب شد.

شایان ذکر است که در سال 1394 به همت شهرداری تهران برای نخستین بار طرح "نذر فرهنگی" به طور رسمی با  ایجاد وبگاهی برای پدران و مادران معنوی شهر مطرح شد. در سال 1397 هم جمعی از عزاداران حسینی متعهد و طبیعت دوست در شهر اراک پویش "نذر فرهنگی" را با همکاری سازمان مدیریت پسماند شهرداری در راستای اشاعه فرهنگ پاکیزگی ( با شعار «پاکیزگی، مظهر ایمان» )در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی فعالیت تحسین برانگیزی را به صورت گسترده آغاز کردند تا بدین ترتیب شیوه‌ی جدیدی از نذری دادن را در این شهر بنیان نهند. با توجه به نیاز مبرم اقشار محروم و زیر خط فقر جامعه به برخی اقلام ضروری و غذایی زندگی و نیز انتقادات فزاینده‌ای که برخی از هم وطنانمان بویژه دوستداران طبیعت و پاکیزگی در خصوص ریخت و پاش‌های بد منظر و تخریب گرانه‌ی طبیعت در شهر و روستاهای بازگو می‌کنند به نظر می‌رسد که متعاقب اتخاذ تمهیداتی از جمله فرهنگ سازی و آموزش همگانی به شهروندان خیر و نیکوکار  می‌توان  به موازات نذورات اطعام و گسترانیدن سفره‌های احسان در حسینیه‌ها و مساجد در سالیان پیش رو بخشی از هزینه‌های افراد خیر و نذرکننده را صرف انجام نذورات فرهنگی چون "نذر کتاب و لوازم التحریر" و یا "نذرسبد مواد غذایی" و ...یا نذرهای جایگزین دیگری چون نذر طبیعت کرد؛ نوع دیگری از نذر غیر اطعامی که در سال‌های اخیر دوستداران طبیعت و محیط زیست  هم وطن بشدت از ترویج و توسعه‌ی آن استقبال کرده اند.

نذر طبیعت

"نذرطبیعت" عنوان پویشی است که در مرداد ماه 1395   توسط یکی از محیط بانان ایران ( احمد بحری ) آغاز شد و طی آن دوستداران محیط زیست برای ساخت آبشخور و تأمین علوفه ی حیات‌وحش در مناطق درگیر خشکسالی، یا تاٌمین دارو و تجهیزات دامپزشکی و نیز درختکاری و بوته کاری در سراسر کشور کمک می‌کنند.  سازمان مردم نهاد "نذرطبیعت" وطن ما با هدف ساماندهی و ترویج این امر پسندیده با موضوع فرهنگ سازی، آموزش، ترویج و جلب مشارکت‌های مردمی در حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی از طریق فعالیت‌های خیرخواهانه و عام‌المنفعه فعالیت خود را آغاز کرد. و امروزه پویش "نذرطبیعت" که ابتدا به صورت محدود شکل گرفت خوشبختانه در سال های اخیر به مدد فضای مجازی به شکل  فرهنگی فراگیر در تمام نقاظ کشور تبدیل شده است و در کنار آن مبدع این پویش با تأسیس یک سازمان مردم نهاد با مجوز رسمی از وزارت کشور تحت عنوان" انجمن نذرطبیعت" به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

کلام آخر

به همین ترتیب می‌توان به انواع دیگری از نذورات که در سال های اخیر متداول شده اشاره کرد از جمله به "نذر ترک گناه"، "نذر کتاب در گردش"، "نذر پیشواز"(ویژه غبار زدایی از مساجد و حسینیه ها)، "نذر آموزش قرآن"، " نذر تکریم ایتام" و ... که هر یک از آنها در گفتاری مجزا قابل طرح و بحث است و در اینجا ضمن تعریف مغهوم نذر و بر شمردن انواع مادی، معنوی و فرهنگی آن، این سوال قابل طرح است که با توجه به مشکلات و تنگناهای عدیده‌ی بخش زیادی از اقشار جامعه آیا بهتر نیست به موازات نذورات اطعام دهی در ایام خاصی چون تاسوعا و عاشورا دست کم بخشی از هزینه‌های تخصیصی و نذوراتی در شهرها و مناطق برخوردار و مرفه بویژه در ماه محرم که دست کم در طی یک دهه و در مناطقی گاهی دو دهه، مبالغ زیادی صرف پهن شدن سفره‌های احسان در مساجد و حسینیه‌ها می ­شود به انواع دیگر نذورات بویژه فرهنگی اختصاص یابد؟ تا بدین ترتیب بخشی از نیازهای اقشار محروم و ناتوان کشور به مواد غذایی و پوشاک و ...در این اوضاع دشوار اقتصادی مرتفع شده و یا بدنبال تقویت روحیه­ی مسئولیت اجتماعی و جلب مشارکت‌های مردمی از طریق نذورات طبیعی در حفظ و نگهداری از منابع طبیعی و محیطی سالم‌تر و پاکیزه‌تر اهتمام و گام کوچکی برداریم.

امروزه  اغلب مردم از مسلمان و غیره، ماه محرم را با اطعام، توزیع نذورات و گسترده شدن سفره‌های احسان نشانه‌شناسی می‌کنند، اقدام ارزشمند، مستحب و قابل توجهی که در این عصر و زمان به طور قابل توجهی با کارکردهای مطلوبی چون رونق بخشی مجالس عزا، وحدت آفرینی، انسجام بخشی شیعیان و اقشار مذهبی و حتی سیاسی از هر قشر و طبقه‌ی اجتماعی، اطعام به فقراء و نیازمندان و ...همراه شده است. و با این حال متاسفانه این سنت حسنه با همه­ ی فضائل و برکاتش در حال تبدیل شدن به امری واجب و ناگزیر و گاه رقابتی است تا جایی که با تغییر سبک و شیوه­ ی پذیرایی از غذاهای متداول و سنتی چون قیمه و قورمه و آبگوشت و .... به غذاهای فست فودی چون فلافل، پیتزا و ...بیم آن می رود که برخی از کارشناسان از مفهوم کافی شاپ شدن عزاداری ها سخن به میان آورده و نگرانند از اینکه معارف و معنویت حاصله از حضور در محافل و هیات‌ها و دسته جات سینه زنی و ...به حضوری نمادین و صرفا آیینی و گاه تشریفاتی و یا تنها به فرصتی برای حظ متفاوت طعم نذورات محرمی در کنار دوستان و اقدام و گذراندن اوقاتی مفرح در فضای غم بار محرم تقلیل یابد! و احتمالا از همین روست که در پی فرم گرایی و غلبه­ ی روزافزون امور فرعی چون طبخ و توزیع نذورات در محافل و مجالس و خیابان ها برخی از شهروندان و کارشناسان نگران مذهبی از لزوم تغییر سبک احسان نذورات به نذورات فرهنگی و معنوی دیگری چون نذر کتاب، نذر کاشت درخت، نذر ایتام، نذر خون و یا حتی نذرطبیعت و ......یاد می‌کنند؛ رویکردهای نوین و فزاینده‌ای در نذورات که به نظر می‌رسد حال که کشور فاقد بودجه‌ی کافی یا اهتمامی جدی برای فرهنگ سازی و نهادینه کردن برخی ارزش‌های تعالی بخشی چون کتابخوانی و دستگیری از فقراء و نیازمندان می‌باشد پیشنهاد می‌گردد به موازات گستردن سفره‌های احسان و اطعام عزاداران در ماه محرم و یا ایام سوگواری امامان معصوم (ع) بخشی از وجوه تخصیصی نذرکنندگان متعاقب بررسی آثار و نتایج مطلوب آن که بی‌تردید مورد عنایت و توجه آن گوهرهای پاک و بویژه سید الشهداء امام حسین (ع) خواهد بود در قالب نذورات فرهنگی مصروف گردد شاید تا اندازه‌ای چهره‌ی فقر و فلاکت از سیمای شهرها و روستاهای محروم زدوده شود.