با وجود اینکه برخی می گویند آیین سنتی «پُرخوانی» (پری خوانی) دیگر منسوخ شده است اما هنوز هم این آیین در برخی نقاط خراسان شمالی، به‌ویژه مناطق مرزی و ترکمن نشین استان مشاهده می شود و انگار بازار این پُرخوان ها که گاه به دیگر نقاط نیز دعوت می شوند، هنوز داغ است.
می‌چرخد و می‌رقصد و می‌خواند
چند چوب، یک کیسه، طنابی که از سقف آویزان است، دوتار و کفگیر همه ابزاری است که این مرد ژنده پوش با خود دارد و مدعی است که با آنها بیماری های لاعلاجی چون صرع و غش و مشکلات روانی را درمان می کند و با ساز و آوازی که در وصف پری‌ها می‌خواند، امراض را از بدن بیماران دور می کند.
پرخوانی یکی از آیین های قوم ترکمن است که ۴۰ سال قبل در فهرست آیین های فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است و هرچند این گمان در کارشناسان میراث فرهنگی وجود دارد که اکنون این آیین از بین رفته و منسوخ شده است، اما گفته می شود در همین چند کیلومتری بجنورد و در روستایی به نام «یل چشمه» هنوز هم ترکمنی دوره گرد به این کار می پردازد.
سنت های متروک
در باور ترکمن های خراسان شمالی، پرخوانی آیینی ریشه دار و رسمی است که برای دور کردن ارواح ناپاک از بدن های مریض به کار گرفته شده و گفته می شود تأثیر هم دارد.
تمرکز ترکمن های خراسان شمالی، که حدود ۱۰ درصد از جمعیت این استان را دربرمی گیرند در شهرستان راز و جرگلان است اما شمار اندکی از این افراد در شهرستان های بجنورد و مانه سملقان هم سکونت دارند.
یک کارشناس ارشد تاریخ با مقایسه این آیین و ریشه های آن با دیگر آیین های ازبکی و ترکی مانند شمنیسم می گوید: اگر چه گفته شده است ریشه پرخوانی را باید در آیین شمنیسم جستجو کرد اما شامان‌ها در میان اقوام ترک و مغول بودند و خود را میان انسان و دنیای دیگری می دانستند که مانند این دنیا نیست.
زهره عابدی با استناد به پژوهش هایی که در این باره انجام شده است، می افزاید: این آیین ها با گسترش اسلام در شمال و شمال شرقی آسیا تغییراتی کرد و شامان‌ها نیز شکل و فرم اسلامی به خود گرفتند.
وی به برخی منابع که به این لغت پرداخته اند، اشاره کرده و می گوید: در کتاب «لغات الترک» محمود کاشغری، که در سال ۴۶۶ هجری قمری نوشته شده نیز به این کلمه و آیین اشاره شده و در آنجا پرخوان متشکل از دو کلمه پر و خوان به معنی بت، پری و خواندن نیز به معنای صدا زدن و آواز آمده است و از این آیین نیز یاد شده است.
وی با بیان اینکه پرخوانی از آیین‌های درمانگری بومی مردم ترکمن است، اضافه می کند: این آیین ریشه در ادیان کهن و باورهای فرهنگی این قوم دارد.
عابدی ادامه می دهد: در باور معتقدان به این آیین، بیمارانی که بارها به پزشک مراجعه کرده اما درمان نشده اند برای مداوا نزد پرخوان می روند و معتقدند این افراد با قدرتی که دارند می توانند این بیماری ها را درمان کنند.
احترام به پرخوان‌ها
وی با بیان اینکه آیین پرخوانی، ریشه در پیشینه فرهنگی و دینی مردم ترکمن دارد، می گوید: با وجود پیشرفت علم پزشکی هنوز هم در باورهای دینی و فرهنگی ترکمن ها، درمانگران بومی از احترام و مقبولیت خاصی برخوردارند و این در حالی است که گروه های دیگری مانند دعانویسان، طوایف مقدس و برخی از روحانیانی که نزد مردم در طبابت مشهورند و خود را از اعقاب خلفای راشدین می دانند نیز با روش های خاص خویش به درمان بیماران می‌پردازند.
عابدی اظهار می کند: آیین پرخوانی در بین ترکمن‌های استان گلستان و خراسان شمالی رایج است و در عین حال پرخوان ها در یکجا ساکن نیستند و بیشتر در حال دوره گردی در محدوده های همین ۲ استان هستند.
شب و پرخوانی
به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی، مراسم پرخوانی معمولا شب برگزار می‌شود، زیرا از نظر پرخوان، مناسب‌ترین زمان برای جذب ارواح و دفع شیاطین است.
حمید موسوی نژاد خاطرنشان می کند: پرخوان پس از بجا آوردن نماز جماعت عشاء، شروع به نواختن دوتار می‌کند و به این وسیله نیروهای امدادی را نزد خویش فرا می‌خواند.
وی می افزاید: او به وسیله ساز و آواز فضایی را فراهم می‌سازد تا از این طریق بر روح بیمار تسلط یابد و از سویی کارهایی مانند غلتیدن، پریدن و مانند آن را، تا زمانی که احساس کند نیروهای امدادرسان او دور و برش جمع شده اند، ادامه می دهد.
موسوی نژاد ابزارهای پرخوانان را شامل طنابی که از سقف آویزان شده، یک کفگیر و چند چوب و شلاق عنوان کرده و می گوید: یک کیسه هم در اتاق است که گاه و بیگاه پرخوان با استفاده از آن، از نیروهایش که گویا بعد از مدتی در کیسه جمع شده اند سئوالاتی پرسیده و باز به کارش ادامه می دهد.
وی اظهار می کند: در باور پرخوان، کیسه محل جمع شدن نیروهای امدادرسان او و اجنه است و راز مداوای بیماران در آن کیسه نهفته است.
درمان از راه دور
این کارشناس میراث فرهنگی می افزاید: طی اجرای مراسم، پرخوان بارها به سمت این کیسه می رود و به آن گوش فراداده و دوباره نزد بیمارش می‌آید و با این عمل از نیروهای پنهانی دستور می‌گیرد.
موسوی نژاد خاطرنشان می کند: جایی هم وجود دارد که آن دسته از افرادی که خود نتواسته اند به ملاقات پرخوان بیایند، لباس، روسری و مانند آن را جمع کرده اند تا پرخوان شیاطین و ارواح خبیث را با خواندن دعا از آن ها بزداید و اثر و نتیجه اش به صاحبان البسه برسد.
وی به دیگر ابزارهای پرخوانی از جمله چوب، شلاق، شمشیر و کفگیر نیز اشاره کرده و می گوید: طی پرخوانی متناسب با شرایط، پرخوان از این ابزارها استفاده می کند و در آخرین مرحله درمان، که دعانویسی است پرخوان دعایی روی کاغذ نوشته و به بیمار داده و نحوه استفاده از دعا را نیز می گوید که دعانویسی طولانی ترین مرحله کار است.
زنان پرخوان
یک پژوهشگر فرهنگ عامه ترکمن در استان گلستان نیز به ویژگی های این شیوه درمانی اشاره کرده و می گوید: تا چندی قبل تعداد زنان درمانگر به طرز شگفت آوری بیش از مردان بود و زنان‌درمانگر ترکمن جایگاه ویژه و مهمی در جامعه مردسالار ترکمن داشتند.
منصوره یزدانی در عین حال به این مورد نیز اشاره می کند که تأثیرپذیری از ارزش های انقلاب اسلامی، از تعداد زنان پرخوان کاسته است اما هنوز هم برخی زنان قدرتمند درمانگر وجود دارند که اگرچه نمی خواهند که نام آنها در دهان ها بیفتد، اما در خفا کار می کنند.
وی با بیان اینکه زنان پرخوان هیچگاه دست به حرکات نمایشی نمی زنند، می افزاید: مردم به نیروی درمانگری آنها که از ارتباط با ماوراءالطبیعه ناشی می شود، باور دارند بنابر این حرکات نمایشی را که مردها انجام می دهند، نمی توان معیار اصلی و تعیین کننده برای تعریف پرخوانی دانست.
یزدانی بر این باور است که شیوه درمان پرخوانی ویژگی های خاصی دارد و نمی توان آنرا به اشکال دیگری از موسیقی درمانی و نمایش درمانی، یکی دانست.
وی با تاکید بر اینکه بعد موسیقایی و جنبه نمایشی، بدون شک در مراسم پرخوانی از اهمیت خاصی برخوردار است، اظهار می کند: شاید در واقع تأثیر موسیقی و یا نمایش باشد که بیماری را درمان می کند اما آنچه برای تعریف انسانشناختی پرخوانی باید گفت این است که که پرخوان و بیمار و جامعه بومی باور دارند که رابطه پرخوان و نیروهای ماوراءالطبیعه برای درمان بیماری به کار گرفته می شود.
آیینی منسوخ شده
کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی می گوید: ثبت پرخوانی این استان در فهرست میراث ناملموس به صورت مشترک با استان گلستان صورت گرفته و مستندسازی آن نیز در استان گلستان انجام شده است.
علی حسین پناه اظهار می کند: این آیین یکی از آیین های رایج درمانگری بین ترکمن ها و همراه با موسیقی بود و شخص درمانگر همراه با دوتار این کار را انجام می داد.
وی با بیان اینکه در خراسان شمالی ۲ نفر به این کار اقدام می کردند، می افزاید: این دو فرد اکنون از دنیا رفته اند و این آیین نیز با مرگ آنان منسوخ شده است.
وی با بیان اینکه این شیوه درمانگری از نگاه علمی مورد قبول نیست، اظهار می کند: آیین پرخوانی از نخستین پرونده های ثبتی بوده که پژوهشگاه میراث فرهنگی مستندسازی و آن را در سال ۸۹ ثبت کرده است.
در این مورد کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان نیز می گوید: این آیین در باور ترکمن های گلستان ریشه دارد و پرخوان ها درمانگرانی بودند که با موسیقی و برخی حرکات نمایشی به درمان بیماران لاعلاج می پرداختند.
ربابه منصوری می افزاید: پرخوانی ریشه در باورهای کهن مردم ترکمن دارد و ترکمن های مسلمان آن را با دعا و آموزه های اسلامی برگزار می کردند اما اکنون کمتر نشانی از برگزاری آن در گلستان و یا نقاط ترکمن نشین دیگر می توان دید.
گستره آیین فرهنگی ناملموس پرخوانی در بین ترکمن های گلستان و خراسان شمالی است.
این اثر تاریخی به شماره ۱۵۹ در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده است.
تعداد آثار ثبت شده استان خراسان شمالی در فهرست آثار ملی ۶۲۱ اثر تاریخی، طبیعی و ناملموس است که از مجموع آثار ثبت شده در فهرست ملی کشور ۵۰۹ اثر تاریخی، ۴۲ اثر طبیعی، ۷۰ اثر ناملموس و ۱۱ اثر نیز ثبت جهانی شده است.
نظر شما