تشدید فرسایش خاک کشاورزی مازندران با تغییرات اقلیمی

مازندران با داشتن ۴۶۰ هزار هکتار زمین کشاورزی و باغی و تولید سالانه بیش از هفت میلیون تن محصول در ۷۲ نوع، نقش محوری در امنیت غذایی کشور دارد. برنج ، محصولات آبزی ، مرکبات ، کیوی ، گوشت مرغ و قرمز و فرآورده های لبنی از مهم ترین محصولات کشاورزی استان است که رتبه نخست تا سوم کشور را دارد.

استفاده نادرست از عرصه های منابع طبیعی، کشاورزی ناصحیح در زمین های زراعی و باغی، بی توجهی به اراضی شیب دار، شخم زنی های غیر اصولی و سنتی ، بهره برداری نادرست از معادن، جاده سازی های  اشتباه، نفوذ شوری و آلودگی، تغییر کاربری های بی رویه و غیر مجاز ، رانش زمین ، فعالیت های معادنی غیر فنی ، رعایت نکردن اصولی ابنیه ها و ساخت و ساز های عمرانی ، فشار دام در مراتع و از بین بردن پوشش گیاهی از عوامل مهم تشدید فرسایش خاک محسوب می شوند که به صورت بسته کامل در مازندران وجود دارد.

خاک حاصلخیز کشاورزی و عرصه های طبیعی مازندران از منابع پایه ای و ذخایر طبیعی و استراتژیک کشور است و به اعتقاد کارشناسان کشاورزی و منابع طبیعی هر گونه فرسایش خاک این استان علاوه بر پیامدهای زیست محیطی ، ضربه سنگینی بر کشاورزی و امنیت غذایی کشور خواهد بود.

کارشناسان و محققان بخش های مختلف کشاورزی مازندران بتازگی در همایش روز جهانی پاسداشت خاک، نسبت به روند تخریب و فرسایش خاک استان ابراز نگرانی و بر لزوم مدیریت منابع آب و خاک با هدف جلوگیری از فرسایش خاک و نابودی آن تاکید کردند.

این کارشناسان تخریب و آلوده کردن خاک در اثر تصرف و تجاوز به عرصه های طبیعی و جنگلی ، رها شدن انواع ضایعات، پسماندها و فاضلاب شهری و روستایی، مصرف سموم و کودهای شیمیایی و فعالیت های صنعتی و تولیدی را مهم ترین آسیب و تهدید کننده حیات خاک مازندران ارزیابی کردند.

خروج آب از دسترس 

به اعتقاد محققان علوم کشاورزی و منابع، برای حفظ خاک مقوله اکوسیستم تثبیت پوشش گیاهی و حفظ آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا وقتی خاک از دست می رود، دیگر مخازن زیر زمینی از آب پر نمی شود و آب به سرعت از دسترس خارج می شود و دیگر محلی برای نگهداری آب وجود نخواهد داشت و به همین خاطر هم کوچکترین بارندگی به سرعت تبدیل به سیل می شود که خسارت های جبران ناپذیری دیگری را پدید می آورد.

این کارشناسان تاکید کرده اند که اگر قرار است آب حفظ شود، باید در درجه اول فکری به حال جلوگیری از فرسایش و بازآفرینی خاک کرد.

فرسایش خاک در استان مازندران برخلاف دیگر نقاط کشور توده ای است ،یعنی حرکت توده ای به سه شکل  ریزش توده های خاک، لغزش خاک و جریان گل رخ می دهد، بنابر این هر گونه فعالیت غیر اصولی در اجرای عملیات کشاورزی ، تولیدی و صنعتی ، عمرانی ، خدماتی ، توسعه ای در هر نقطه از موقعیت جغرافیایی جنگلی ، مرتعی ، کوهستانی ، دشت و جلگه و ساحل استان منجر به فرسایش خاک می شود.

استاد و عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با هشدار نسبت به وضعیت تنشی حاکم و ضعف ساختار خاک در مازندران گفت: یکی از مشکلات اصلی استان از بین بردن مقاومت های جانبی خاک از طریق فرسایش کناره ای در رودخانه ها، حفر آبراهه در شیب ، حفاری ها برای بهره برداری از معادن و همین طور جاده سازی های غلط است.

دکتر محمد علی بهمنیار با اظهار این که خاک در مازندران با تنش های مختلف با شدت در حال فرسایش است، آشکارترین نوع فرسایش را فرسایش توده ای خاک یا جریان گل توصیف کرد که در سیلاب های یک دهه اخیر خود را نشان داده است.

وی توضیح داد: مکانیزم به وجود آمدن این نوع فرسایش به این ترتیب است که در مناطق مرتفع در اثر باران و یا ذوب برف‌ها  آب با خاک و مواد درشت تر به صورت گل در آمده، و به طرف پایین شیب حرکت می کند، در نتیجه  توده گل بدون ایجاد شکستگی در سطح خود تقریبا شکل زمین را به خود می گیرد. جریان گل در واقع نه مایع است و نه جامد بلکه حالت بینابینی دارد و به دلیل جرم حجمی زیادش قادر است سنگ‌های خیلی بزرگ و درختان تنومند را حتی در شیب های کم  صدها متر حمل کند.

این استاد دانشگاه گفت: به دلیل دخل و تصرف در عرصه های طبیعی و جنگلی ، جاده سازی های غیر اصولی و قطع درختان و تخریب بستر رودخانه ها ،سیلاب گل که در استان رخ می دهد مقدار زیادی مواد ریز و درشت را در اراضی شیب دار به پایین حمل می کند و به این ترتیب می تواند در مسیر خود خسارت جبران ناپذیری وارد سازد که این موارد در استان مازندران در سیلاب یک دهه گذشته تجربه شد.

وی با اشاره به این که سیل‌های ویرانگری که هر چند سال یک بار در شمال کشور مشاهده می شود، پیامد فرسایش خاک در جنگل های هیرکانی است ، گفت: جنگل‌ها و مراتع شمال اغلب در مناطق کوهستانی و پرشیب قرار دارد و با توجه به بارندگی زیاد در شمال کشور، اگر پوشش گیاهی کافی وجود نداشته باشد، نفوذ آب باران در زمین کم می‌شود و روان آب افزایش می‌یابد.

رئیس سابق دانشگاه علوم کشاورزی ساری گفت: یکی از مشکلات دیگر استان در سال های اخیر این بوده است که شرایط تشکیل خاک و یا خاک سازی به دلیل کمی بارش، کم و ضعیف شده است و در این شرایط آب و هوایی و اقلیمی فرسایش خاک نیز بیشتر می شود،پس مراقبت از خاک به عنوان امنیت غذایی بسیار باید جدی گرفته شود.

ترویج کشاورزی هوشمند

بهمنیار با بیان این نکته که روند بهره برداری و مدیریت خاک کشاورزی در مازندران سبب شد تا با تهدیدات جدی مواجه شویم، تصریح کرد: در این شرایط نکات سیاسی ، احساسی و غیر علمی نباید به هیج عنوان متوجه تهدیدات خاک مازندران شود .

وی محرک های فرسایش خاک در مازندران را کاربری اراضی ، کشاورزی و اقلیم و توبوگرافی  دانست و گفت: فرسایش توده ای خاک را باید با رعایت مقولات علمی کم کنیم.

این استاد دانشگاه تاکید کرد که جاده سازی ، تراس بندی بدون محاسبه ، قطع بی رویه درختان جنگلی و تصرف به بستر و حریم رودخانه ها در مازندران باید متوقف شود. 

وی فرسایش کنار رودخانه در مازندران را  خطرناک توصیف کرد و گفت: در سال های اخیر شاهد سیلاب جدی در دشت و جلگه هستیم و این ناشی از رسوبات ناشی از فرسایش خاک توده ای از نوع  جریان گل است.

استاد دانشگاه کشاورزی ساری به اهمیت خاک ورزی به ویژه شخم و شیار و به کار گیری ماشین آلات کشاورزی در جلوگیری از فرسایش خاک مازندران اشاره کرد و گفت:  کاهش عمق شخم ، کم کردن تعداد تردد ماشین آلات به زمین کشاورزی ، عملیات خاک ورزی ، گسترش کشاورزی حفاظتی ، کشت بر روی خطوط تراز و تراس ها  از  راهکارهای کاهش فرسایش خاک است.

بهمنیار انتقال یافته های علمی کشاورزی به کشاورزان و تولید کنندگان در مازندران را کند توصیف کرد و گفت: با توجه به این که اقتصاد و در آمد مردم استان بر پایه کشاورزی است ،  ارزیابی تناسبی زمین به نسبت ارزش و درآمد همواره باید  مورد توجه مسئولان قرار بگیرد تا پایداری خاک را با کشاورزی علمی داشته باشیم.

وی با بیان این که منابع محدودیت آب و خاک را در مازندران داریم ، تاکید کرد: باید کشاورزی هوشمند را در دستور کار قرار بدهیم و گام نخست در کشاورزی هوشمند نیز حفاظت از خاک  است.

توجه ویژه به آبخیزداری 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران منطقه ساری نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا طرح آبخیزداری را  از طرح های اولویت دار منابع طبیعی برای کاهش فرسایش خاک دانست و گفت: بر اساس آمار میانگین فرسایش خاک در هر هکتار در ایران حدود ۱۶.۷تن است که این فرسایش در این خطه شمال کشور بیشتر است.
محمود موسوی دلیل ازیاد فرسایش خاک در مازندران را ناشی از تغییر وضعیت جوی و افزایش باران های سیل آسا و مخرب دراین خطه شمال کشور بیان کرد و افزود: اگرچه بی توجهی در حفاظت از عرصه های طبیعی و تخریب و تجاوز را در این خطه شمال انکار نمی کنیم، اما  مهمترین راهکار امروز  غلبه بر فرسایش خاک  در اجرای طرح آبخیزداری و احیاء جنگل و مراتع است.
وی گفت : اگر به اجرای طرح های آبخیزداری در استان توجه نشود، در آینده نه چندان دور سدهای مازندران براثر گل و لای ناشی از فرسایش کارایی خود را از دست می دهند.

از ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت مازندران حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار را اراضی جنگلی و مراتع تشکیل می دهند که ۷۰ درصد از این مساحت در مدیریت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران منطقه ساری و بقیه در مدیریت اداره کل منابع طبیعی غرب مازندران منطقه نوشهر قرار دارد.

رییس سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم به خبرنگار ایرنا گفت : نگرانی محققان و کارشناسان علوم کشاورزی و منابع طبیعی را از وضعیت  فرسایش و تخریب خاک کشاورزی استان را می پذیریم و آماده اجرای نتایج تحقیقاتی آنان هستیم.

عزیزاله شهیدی فر با بیان این که آموزش و اجرای خاک ورزی حفاظتی به عنوان یکی از برنامه های محوری کشاورزی استان است، افزود: خاک‌ورزی حفاظتی روشی نوین برای جلوگیری از فرسایش و به هم خوردن توازن و تعادل مواد موجود در خاک با به کارگیری شیوه های علمی در کاشت، داشت و برداشت محصول است که در دستور کار قرار گرفته است.
وی در عین حال دانشگاه، کارشناسان کشاورزی، محققان و بهره برداران را مسئول حفاظت از خاک کشاورزی مازندران دانست و ادامه داد: همه باید در جلوگیری از تغییر کاربری غیر مجاز  ،رها شدن زباله ها ، ورود انواع آلاینده های ناشی از فاضلاب شهری و صنعتی و بی نظمی و در برخی موافع بی رویه مصرف سموم کشاورزی را با هدف  حفاظت از خاک استان مسئولیت پذیر باشیم.
شهیدی فر چگونگی عملیات شخم و شیار و استفاده از ماشین آلات متناسب با زمین های زراعی و باغی در دشت و زمین های شیب دار استان را مهم و ضروری توصیف کرد و ادامه داد: برای کاهش مصرف آب و حفظ ساختار خاک نباید از تراکتورهای غلات در شالیزارهای استان استفاده شود و بر اساس تصمیم سازمان از ۲ سال گذشته ممنوع است.

این مسئول کشاورزی مازندران حفاظت از خاک برای کشاورزی آینده را ماموریت همه مسئولان و تولید کنندگان دانست و گفت: امروزه فرسایش آبی و توده ای در زمین های کشاورزی استان بالا است.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران گفت: یقینا دستاوردهای دانشگاهی و تحقیقاتی کشاورزی باید بین کشاورزان استان گسترش بیابد چرا که می توانند نتایج آن را در تولید محصول و افزایش درآمد لمس کنند.

شهیدی فر با اشاره به تغییر کاربری های غیر مجاز زمین های کشاورزی مازندران که آسیب جدی بر خاک کشاورزی زده است، افزود: وجود آب های  آلوده ناشی از تولیدات صنعتی و  فاضلاب شهری نیز کشاورزی استان را دچار مشکل کرده است.

وی تاکید کرد که جهاد کشاورزی به عنوان متولی امر تولید درکنار کشاورزان آماده دریافت مقولات علمی و دانشگاهی است و توقع نیز بر این است که همه  مسایل و مشکلات به صورت دقیق و شفاف از وضعیت آب و خاک کشاورزی استان مورد بررسی کارشناسی قرار بگیرد.

رئیس جهادکشاورزی مازندران گفت : با توجه به اهمیت کشاورزی استان در امنیت غذایی کشور هرگونه اظهار نظر در بخش تولیدات کشاورزی به لحاظ سلامت از اهمیت خاصی برخوردار است و اگر اظهارات کارشناسی نباشد ، در واقع  چوب حراج  روی محصول کشاورزی استان می خورد.