صدا در سینما انسان را گول می‌زند

کارگاه‌های پژوهشی سیزدهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت به منظور گسترش دانش سینمای مستند و ایجاد فرصت برای تعاملات بین‌المللی پژوهشی، به همت واحد پژوهش مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، همزمان با برپایی این جشنواره در سالن شماره ۲ سینما چهار سو برگزار شد.

در دومین روز جشنواره، کارگاه چرا شنیدن عینیت است؟ خیال در مقابل واقعیت تکنیک صدابرداری و صداگذاری با حضور و تدریس اریک اشپیتزر مارلین طراح صدا و آهنگساز صاحب نام اتریشی برگزار شد.

اشپیتزر کارگاه را با نمایش فیلم بلند غار رویاهای فراموش اثر ورنر هرتزوگ آغاز کرد که در آن از ایده های شگفت انگیز صدابرداری بهره برده بود. این فیلم روایت غار ناشناخته ای بود که توسط گروهی از پژوهشگران از زوایای مختلف بررسی می شد.

اشپیتزر گفت: این فیلم با تکنیک 3D ساخته شد و کار بسیار سختی بود. فضای غار سمی بود و بیش از یک ساعت نمی توانستیم در آن حضور داشته باشیم. ما با تمام محدودیت ها فیلمی ساختیم که می توان آن را مثال مهمی در فیلم مستند برشمرد و آن را الگویی برای روش های صدابردای و فیلم سازی تعریف کرد.

وی با اشاره به تکنیک های صدابرداری ساده در این فیلم گفت: انتخاب ابزار ساده برای این فیلم از نظر دیگران، حماقت من بود ولی در آخر کار قابل قبول شد. تکنولوژی و تکنیک فیلم خوب نمی سازد و این قصه و اندیشه عوامل فیلم است که می تواند فیلم را ماندگار و قابل دفاع کند.

اشپیتزر درباره انتخاب عنوان کارگاه ادامه داد: یاسیوجیرو اِزو کارگردان مطرح ژاپنی جمله‌ای دارد که من بسیار به آن اعتقاد دارم. ازو می‌گوید: «شنیدن عینیت است.» من در تایید این جمله ازو دو دلیل عمده دارم. یک دلیل کاملا علمی و فیزیکی است و دلیل دیگر کاملا به جنبه بصری و صوتی ما مربوط می‌شود.

دانشگاه ام آی تی در تحقیقاتی به این نتیجه رسیدند که دو سوم فهم ما از طریق شنیدن حاصل می شود و یک سوم با دیدن میسر می شود. زمانی که در رحم مادر هستیم نخست می شنویم و آخرین عضو بدن که از کار می افتد نیز شنوایی است.

وی برای این گفته خود مثال صدای قطار و رعد و برق را آورد و گفت: ما با شنیدن باور می کنیم و نام دیگر این کارگاه را فانتزی مقابل واقعیت می گذارم چون صدا می تواند واقعیت بسازد و باید این پرسش ها را مطرح کرد؛ آیا صدایی که شما رو گول زده به حقیقت نزدیکتان می کند یا دور؟ ما چقدر اجازه داریم خود را وارد واقعیت کنیم؟

اشپیتزر مستند را خطرناکترین تولید فیلمساز دانست و گفت: ما معمولا هر آنچه می بینینم را باور می کنیم درحالی می توان مدعی شد که فیلم کاملا واقعی وجود ندارد.

وی با اشاره به خاطره صداگذاری فیلم استالین به سفارش شبکه جهانی بی بی سی گفت: برای ساخت این فیلم تنها چند مصاحبه قدیمی درباره استالین داشتم که این مصاحبه ها توسط افرادی در گرجستان و طرفدار استالین انجام شده بود درحالی که من و کارگردان انگلیسی از استالین خوشمان نمی آمد.

من با تحقیق درباره استالین به این نکته پی بردم که وی علاقه زیادی به برق داشته است و بر اساس همین ایده از موسیقی مینی‌مال الکترونیک استفاده کردم که در آن از تکرار نت ها و فرکانس پایین استفاده شد؛ توانستم برای این اثر جایزه ببرم که مهمترین دلیل آن پرهیز از موسیقی دمیتری شوستاکوویچ آهنگساز روس دورهٔ شوروی بود.

وی گفت: از چیزهایی که شاید اشراف ذهنی دقیقی نسبت به آن ندارید نهراسید و این موقعیت است که می تواند هنرمند را بسازد. در واقع تفکر قدیمی وجود دارد که دخالت هنرمندانه نباید در اثر مستند وجود داشته باشد ولی باید پذیرفت که در فیلم مستند، موسیقی همان آمبیانس (مجموعه تمامی صداهایی که صدای محیط تصویربرداری بوده ولی صدای اصلی سوژه نیست) است.

این صدابردار اتریشی گفت: آسان‌ترین دستکاری‌ها در ساخت یک فیلم در حوزه صدا در حال رخ دادن است. من میخواهم این جنبه را از بُعد ایجاد حس و حال و مود به واسطه استفاده از آمبیانس یا صدای طبیعی محیط، بررسی کنم. در یک دوره‌ای فیلم مستند به فیلم‌هایی اتلاق می‌شد که به آثار نوول وارگ کارگردان فرانسوی شباهت داشت. این کارگردان اعتقاد داشت در یک فیلم مستند نباید هیچ المان، صدا یا نمای اضافه‌ای خارج از آن رخ داد به فیلم اضافه شود اما امروز ما خیلی از آن تفکر فاصله گرفتیم و امروز در مرحله‌ای به سر می‌بریم که موسیقی و آمبیانس می‌تواند روایت‌گر یک فیلم مستند یا داستانی باشد.

صدا بازنمایی دستکاری گونه در واقعیت است که در سینمای مستند اتفاق می افتد و می توان مدعی شد اینجاست که عنوان هنر شکل می گیرد، شنیدن همان باور کردن، عینیت بخشیدن و دیدن است.

وی با تشریح تفاوت صدا در فیلم مستند و داستانی گفت: صدا در همه ژانرهای سینما به یکدیگر شبیه است و تنها تفاوت در صدابردای فیلم مستند مشکلات ناشی از  زمان و مکان است و تکنیک ها کاملا یکسان است. در فیلم مستند مصاحبه شونده شخصیت اصلی و قهرمان است.

وی با اشاره به سختی های صدابرداری در کار مستند گفت: صدا را نمی شود تکرار کرد چون تلاش بیشتری برای خلق دوباره آن به صورت غیر واقعی نیاز است و در واقع زمانی که درباره فیلم حرف می زنیم زبان صدا با تصویر در تدوین متفاوت است.

وی در پایان چند دقیقه از فیلم پرسونا اینگمار برگمان را ۴ بار نمایش داد. یک بار بدون صدا و ۳ مرتبه با صداهای مختلف و از شرکت کنندگان در کارگاه خواست صدای اصلی فیلم را حدس بزنند. وی با این کار تلاش کرد به حضار بفهماند که با صدا می توان کل داستان را تغییر داد.

سیزدهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت از ۱۸ تا ۲۵ آبان در پردیس سینمایی چارسو به دبیری محمد حمیدی‌مقدم برپاست. این جشنواره در بخش مسابقه ملی شامل ۶۲ فیلم است. از این تعداد ۲۷ فیلم به گونه مستند کوتاه، ۱۵ فیلم به گونه مستند نیمه‌بلند و ۲۰ فیلم به گونه مستند بلند اختصاص دارند که کامران شیردل، یونس شکرخواه، سیف‌الله صمدیان، پیروز کلانتری، حبیب احمدزاده، محمدحسین مهدویان و مونا زندی داوری برای انتخاب برترین مستندها را در این بخش به عهده دارند.

همچنین در بخش مسابقه بین‌الملل امسال که حدود شش هزار فیلم از بیش از ۱۰۰ کشور جهان متقاضی شرکت در آن بوده اند، ۵۴ فیلم در ۷ بخش مسابقه و غیررقابتی پذیرفته شده‌اند. در بخش مسابقه بین‌الملل به تفکیک ۸ مستند کوتاه، ۸ مستند نیمه‌بلند و ۸ مستند بلند نمایش با یکدیگر رقابت می‌کنند. همچنین نمایش‌های ویژه شامل ۸ فیلم و پرتره شامل ۸ فیلم است.

جایزه شهید آوینی ویژه‌ نمایش و تقدیر از فیلم‌های مستند منتخب حوزه‌ انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مقاومت در منطقه نیز برای ششمین سال متوالی، به عنوان بخش‌ ویژه‌ جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت برگزار می‌شود و امسال ۲۹ فیلم در آن شرکت دارند و داوری این بخش به عهده محمدمهدی طباطبایی نژاد، مسعود فراستی و مهدی قربان‌پور است.

گزارش از عادل پازیار