پنجه تخریبگران بر چهره شهر هخامنشی خراسان شمالی

این محوطه ۱۱۰ هکتاری که اکنون چنین سوت و کور است، زمانی شهری باستانی بوده است و بر اساس گمانه زنی های انجام شده، قدمت آن تا ۷ هزار سال قبل از میلاد نیز برآورد شده است.

این جا ممکن است همان «آساک» مرموز و گمشده در کوچه های پیچاپیچ، مه گرفته و ابهام آلود تاریخ باشد که داریوش بزرگ در آن تاج بر سر گذارد و شاید دژی نظامی و محل تدارکات سربازان هخامنشی هنگام عبور از جاده ابریشم بوده باشد.

اگر قوه تخیل خود را به کار انداخته و بیشتر دقت کنید صدای هیاهو و آمد و شد زنان و مردان، ارابه های جنگی و چکاچک شمشیرهای سربازان را خواهید شنید و در لابلای یونجه زار کنار این محوطه و آجرهایی که با خاک این محل ساخته و چیده شده اند، می توانید چهره هایی را ببینید که در طول زمان به تاریخ پیوسته اند و اکنون اندکی از زندگی هر کدام با این خشت ها عجین و رازهایشان نیز در خاک و گل و گیاه مدفون شده است.

اگر این خشت ها دهان باز کنند هر یک می توانند ده ها داستان از زندگی های ساده و ارتباطات اجتماعی پیچیده هزاران خانواری را که روزگاری در این استقرارگاه زندگی می کردند بیان کنند اما حیف و صد حیف که با همه اینها در این پهنه بزرگ که اثری از فنس کشی و جداسازی و مراقبت از آن جز یک نگهبان نیست، فعالیت کوره های آجرپزی تخریب گسترده ای را به همراه داشته که بخشی از تاریخ این سرزمین را آجر کرده است.

دود کوره‌پزخانه‌ها در چشم میراث ریوی

داستان کوره های آجرپزی که در ریوی فعالیت دارند به ۴۰ سال قبل باز می گردد. درست ۲۰ سال بعد از آنکه این مجموعه در فهرست آثار ملی خراسان بزرگ ثبت شده بود.

محوطه تاریخی ریوی در تاریخ ۱۳۴۶ با شماره ۷۲۰ در فهرست آثار تاریخی ملی به ثبت رسید و شماره ثبت آن نشان می دهد که از نخستین میراث فرهنگی ثبت شده کشور است اما در محدوده این محوطه باستانی ۱۱۰ هکتاری که گفته می شود واکاوی تاریخی آن می‌تواند به یافتن شهر گمشده آساک کمک کند، عده ای همچنان کشت و زرع کرده و زمین ها را شخم می زنند.

آنسوتر در کنار بناهایی که از زیر خاک سربرآورده اند، کوره های آجرپذیری با حرص و ولعی تمام، خاک های پر رمز و راز تاریخی را قالب زنی می کنند.  گویا خبر ندارند که این محوطه تاریخی نه فقط به دوره اشکانی تعلق دارد بلکه در درجه نخست این محوطه به عنوان قدیمی ترین استقرارگاه انسان در شمال شرق کشور شناخته شده که قدمت آن با توجه به شواهد تاریخی به ۳ هزار و ۷۰۰ سال قبل و حتی عصر مفرغ باز می گردد.

 چرا ریوی اهمیت دارد؟

به گفته سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه باستانی ریوی،  بحث هویتی این مجموعه اهمیت آن را از دیگر مجموعه های استان بیشتر کرده است اما این که چگونه به مردم اجازه داده شده است در این محوطه باستانی کشاورزی کنند و یا حتی کوره های آجرپزی برپا کنند، جای بسی شگفتی است.

دکتر جواد جعفری با بیان اینکه ۵۰ سال از ثبت این محوطه در فهرست آثار ملی خراسان می گذرد، می گوید: مجوز ایجاد کوره پزخانه در سال ۶۰ به این افراد داده شد که با وجود ثبت این محل در فهرست آثار ملی، این اقدام تعجب برانگیز است.

وی می افزاید: سازه های معماری این محوطه در سطح زمین قرار دارند و کافی است ۳۰ سانتیمتر خاکبرداری شود تا این سازه ها سربرآورند و با توجه به همین امر حتی کشت درختان نیز در این مکان ممنوع است.

وی با ابراز تأسف از تخریب های گسترده در این محوطه باستانی خاطرنشان می کند: غفلت از حفاظت این محوطه باعث شده تا درختانی در عرصه این محل تاریخی کاشته شود که ریشه های عمیق آن موجب تخریب سازه ها شده است.

سرپرست گروه تحقیقات و باستانشناسی ریوی از ادامه مطالعات باستان شناسی در ۶۰ درصد باقیمانده از محوطه ریوی خبر می دهد و می گوید: این استقرارگاه به اندازه ای قوی است که تخریب ها نتوانسته به کار لطمه چندانی بزند.

جعفری اظهار می کند: با وجود تخریب ها نتایج کاوش های باستان شناسی، زوایای تاریک این مقطع زمانی را در شمال شرق کشور روشن کرد و این درحالی است که یک گپ باستانی بزرگ در این نقطه وجود داشت که با کاوش در ریوی این تاریکی آشکار شد.

وی با بیان اینکه در هر نقطه این محوطه ۱۱۰ هکتاری که گمانه زنی شد، نتایج خوبی به دست آمد، خاطرنشان کرد: با ساختمان هایی قوی روبه رو شدیم که قدم به قدم ما را با تاریک و روشن دوره هخامنشی، ساسانی و اشکانی در شمال شرق کشور آشنا می کند.

وی می افزاید: از آنجا که در دوره امپراتوری های باستانی ایران استقرارهای بزرگ در دشتهای کوچک مانند این دشت شکل می گرفت، می توان ریوی را گذرگاهی دانست که در شمال شرق، گذرگاه ورودی اقوام مختلف آسیای میانه بوده و برای شکل گیری و استقرار تمدن ها مناسب بوده است.

وی اظهار می کند: تاکنون یک قلعه نظامی و یک کاخ هخامنشی از دل خاک بیرون آمده که پایه و ستون دارد و در تپه ریوی (B) هم که مربوط به دوره ساسانی است شهری ۵۰ هکتاری پیدا شده که بخش حاکم نشین آن است.

دکتر جعفری می گوید: از آنجا که مطالعات ما نشان از وجود یک شهر در این منطقه دارد، بناهای حکومتی و ساختمان های بزرگ خارج شده از دل خاک نیز موید این مطالعات است.

وی قدیمی ترین بخش این محوطه را گورستانی می داند که قدمت آن به سه هزار و ۷۰۰ سال قبل باز می گردد و اظهار می کند: از حفاری این محل ۱۲ اسکلت انسان پیدا شد و همچنین ۹۰۰ قلم اشیای باستانی نیز یافت شده که در موزه مردم شناسی بجنورد نگهداری می شود.

محوطه ریوی و مالکان پنجاه گانه

از آنجا که کشف این محوطه به ۵۰ سال قبل باز می گردد، مالکان آن در طی زمان افزایش یافته اند.

مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مانه و سملقان در این مورد می گوید: محوطه ریوی ۵۰ مالک دارد از جمله مالکان کوره های آجرپذیری.

 رضا ریواده می افزاید: قرار است تا ۲ سال دیگر دو کوره ای که اکنون در عرصه ریوی کار می کنند به محلی دیگر منتقل شوند، اما خاکبرداری آنها ممنوع شده و تنها می توانند با استفاده از خاک هایی که قبلا برداشت کرده اند، آجر بزنند.

وی با اشاره به اینکه در این کوره ها نزدیک به ۳۰ خانواده اشتغال دارند خاطرنشان می کند: نمی توان به یکباره همه آنها را بیکار کرد و کسی که در این عرصه درخت کاشته است نیز باید درختان خود را قطع کرده و فعالیت خود را به محل دیگری منتقل کند.

وی با بیان اینکه مالکان از روستاهای نجف؛ قره مصلی و شهر آشخانه هستند، می گوید: از آنجا که تملک این محوطه باستانی به علت تگناهای مالی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ممکن نیست، تاکنون فعالیت کشاورزی در ریوی، تا حدی که به محوطه خسارت وارد نکند ممنوع نیست اما کاشت درخت و خاکبرداری ممنوعیت دارد.

برخورد قاطع با متخلفان

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی نیز در این مورد می گوید: ممنوعیت فعالیت هایی مانند کوره های آجرپزی و باغداری در جهت جلوگیری از تخریب این محوطه انجام می شود و با افرادی که محوطه را با کاشت درخت تخریب می کنند برخورد قاطع شده است.

وی با بیان اینکه کوره های آجرپزی ۴۰ درصد محوطه را تخریب کرده اند، اظهار می کند: حفاظت از محوطه بستگی به حمایت قضایی دارد و تا کنون که همکاری خوبی در این رابطه انجام شده است.

علی مستوفیان، هرگونه فعالیت تخریبی در محدوده عرصه شهر تاریخی ریوی را ممنوع خوانده و می گوید: شخص سودجویی که به کشت درخت بر روی آثار تاریخی در محوطه ریوی اقدام کرده بود با دستور دادستان شهرستان مانه و سملقان محکوم شد و این اتفاق با وجود این رخ داد که قبلا نیز اخطارهای ماموران یگان حفاظت میراث فرهنگی را دریافت کرده بود.

وی با بیان اینکه کشت درخت بر روی بقایای معماری، یکی از فعالیت ­های تخریبی در محدوده آثار تاریخی است، می گوید: ریشه درخت موجب تخریب و از هم شکافتن ساختار معماری و بقایای استقراری می­ شود و از آنجا که تصویب و ابلاغ نقشه تعیین عرصه و حریم محوطه تاریخی ریوی و ضوابط حفاظتی آن در سال ۱۳۹۳ در سطح ملی اعلام شده است،  باید آن را رعایت کرد.

 وی ریوی را یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی استان می داند که همچنان با دست‌اندازی‌ها و تجاوز افراد سودجو مواجه است، می گوید: حراست و حفاظت از این شهر تاریخی یک وظیفه برای دولت و مردم فرهنگ دوست استان است.

فصل هفتم به پایان رسید اما...

هفتمین فصل کاوش در محوطه باستانی ریوی به پایان رسیده است اما مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی از ادامه و تکمیل مطالعات باستان شناسی تا ۵ فصل دیگر در این محدوده خبر می دهد.

حبیب یزدان پناه می افزاید: کاوش های ریوی با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و موسسه باستان شناسی آلمان از سال ۱۳۹۱ آغاز شده و با توجه به اهمیت علمی و گردشگری این اثر تاریخی، برنامه منظمی با عنوان «پروژه باستان شناسی ریوی» برای کاوش و پژوهش در این محوطه تاریخی تدوین شد.   

وی تصریح می کند: مهمترین فعالیتهای این فصل، کاوش باستان شناسی، مطالعه ژئومورفولوژی، ساماندهی محوطه و تهیه طرح سایت پلان مدیریتی و مرمت آثار حاصل از کاوش است که با همکاری متخصصانی از ایران و آلمان انجام خواهد گرفت.

محوطه تاریخی ریوی در پنج کیلومتری غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان و در نزدیکی روستای نجف و قره مصلی واقع شده است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۲۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۹۱ فصل اول کاوش باستان شناسی این اثر آغاز شده است.

این محوطه با وسعتی حدود ۱۱۰ هکتار، در واقع بقایای یک شهر دوران هخامنشی است که وی‌ژگی های باستان شناسی منحصر به فردی را داراست.

آشخانه مرکز شهرستان مانه و سملقان در ۴۵ کیلومتری غرب بجنورد و در مسیر استان های شمالی به مشهد مقدس واقع است.