به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، کارشناسان در خصوص علل آلودگی هوا در مناطق مختلف کشور علل و عوامل گوناگونی را مطرح می‌کنند، از جمله اینکه بسیاری از آنها توسعه شهرها، تراکم جمعیت و منابع متحرک دودزا همچون خودروها، موتورسیکلت و اتوبوس‌های شهری که عمدتا مصرف سوخت آنها فسیلی است را به عنوان اصلی‌ترین دلیل بروز آلودگی هوای کلان‌شهرهایی همچون پایتخت می‌دانند.
حال آنکه برخی کلان‌شهرهای بزرگ دنیا همچون توکیو، شانگهای و لندن نیز بسیار بیشتر از شهرهایی همچون تهران و اصفهان دارای انواع و اقسام وسائل نقلیه بوده و از بار ترافیکی، جمعیتی و صنعتی بیشتری برخوردارند، اما بحران آلودگی این شهرها بسیار کمتر از کلان‌شهرهای کشورمان است. به راستی دلیل این اختلاف سطح آلودگی چیست؟
آیا محصور بودن شهر تهران که برخی کارشناسان آن را یکی از دلایل اصلی بروز آلودگی هوا در پایتخت عنوان می‌کنند عامل اصلی بروز این معضل است؟ آیا انتقال پایتخت چاره کار است؟
به هرحال آلودگی هوا سالانه جان بسیاری از افراد را می‌گیرد و تلفات آن کمتر از مصائب دیگری همچون سیل و زلزله نیست، اما به دلیل اینکه این مسئله آرام، خاموش و خزنده اتفاق می‌افتد، شاید بسیاری از جمله تصمیم‌گیران این حوزه به صورت واقعی متوجه خسارات جانی آن نشوند.
ضمن اینکه با وجود تلاش چندین ساله مسوولان و تشکیل انواع و اقسام کمیته و کارگروه برای رفع آلودگی هوا، اقدامات آنان تنها به برخی اقدامات اقتضایی و کوتاه‌مدت از جمله ایجاد محدودیت‌های ترافیکی، تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات خلاصه شده و در نهایت سر بزنگاه، این باد و باران است که سوء مدیریت‌ها را جبران می‌کند، اما این وضعیت قرار است تا چه زمانی ادامه داشته باشد؟
"وزارت کشور، وزارت راه و شهرسازی، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت نیرو، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان ملی استاندارد، پلیس راهور نیروی انتظامی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، سازمان هواشناسی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان انرژی اتمی، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و صدا و سیما از جمله سازمان‌هایی هستند که قانون هوای پاک، مسوولیتهایی را برعهده آنها نهاده و وظایف مشخصی را برایشان تعیین کرده است."
این مسائل را در کنار برخی دیگر از پرسش‌هایی که ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است از جمله دلیل بروز آلودگی هوا در فصول پاییز و زمستان و البته راهکار اصلی رفع معضل آلودگی هوا در کلان‌شهرهای کشور را با «قاسم عزیزی» استاد تمام دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران در میان گذاشته‌ایم.
عزیزی در ابتدای صحبت خود با یادآوری اینکه در گذشته با اینکه منابع انرژی مورد استفاده مردم تا پیش از انقلاب صنعتی بیشتر زغال سنگ، چوب و هیزم و عمدتا دودزا بوده است، افزود: در آن زمان منابع آلودگی هوا نیز حداکثر محدود به همان گرد و غبارهای محلی بوده است، چرا که جمعیت برخلاف شهرهای امروزی در یک جا متمرکز نبوده است.
وی که با خبرنگار گروه علمی ایرنا سخن می‌گفت ادامه داد: اما بعد از انقلاب صنعتی و توسعه هرچه بیشتر صنایع بخش‌های مختلف و حرکت به سمت تولید هرچه بیشتر، شهرها از یک مزیت نسبی برای سکونت برخوردار شدند و تمرکز جمعیت به صورت محوری اتفاق افتاد.
این اقلیم‌شناس ادامه داد: حال این جمعیت نیازمند مسکن، خودرو و انواع و اقسام لوازم صنعتی می‌شود، لذا برای تامین مسکن این جمعیت بسیاری از فضاهای سبز، باغات و زمین‌های کشاورزی تبدیل به خانه می‌شود و صنایع مختلف نیز برای تامین نیازهای مردم در شعاع‌های نزدیک‌تر به بازار مصرف یعنی شهرها شکل می‌گیرند.
۶۷ درصد روزهای سال پایتخت وزش باد ندارد
استاد دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با بیان اینکه، در ایستگاه هواشناسی مانند ایستگاه مهرآباد هر ۳ ساعت یک‌بار وزش باد اندازه‌گیری می‌شود، تصریح کرد: اندازه‌گیری‌ها در طول ۲۴ ساعت شبانه‌روز و کل سال بیانگر آن است ۶۷ درصد روزهای سال پایتخت فاقد وزش باد است، البته از این ۳۳ درصد باد موجود نیز تنها درصدی از آن از قدرت پالایش هوا برخوردار است.
وی افزود: البته مواردی از وزش باد نیز وجود دارند مانند وزش بادهای کوه و دشت که نیاز به مطالعه بیشتر دارند که آیا این بادها پتانسیل لازم برای زدودن هوای آلوده را دارند؟ طبق یک پژوهش انجام شده با همکاری شهرداری مشخص شده است که بادهایی با سرعت زیر ۳ تا ۵ متر بر ثانیه از قدرت لازم برای پاک‌سازی هوای شهری همچون تهران برخوردار نیستند.
به گفته این اقلیم‌شناس، سرعت باد باید از یک آستانه مشخص مثلا ۴ متر در ثانیه بالاتر باشد، به آن معنی که هنگامی که این بادها از غرب تهران می‌وزند، بتواند از شرق تهران خارج شود.
آیا محصور بودن تهران عامل آلودگی هوا است؟
عزیزی در واکنش به برخی اظهار نظرها که علت آلودگی هوای تهران را محصور بودن این شهر عنوان می‌کنند، گفت: آیا شهرهایی همچون کرج، تبریز و اصفهان و مشهد که گاه همراه با پایتخت به دلیل وضعیت آلایندگی هوا دچار وضعیت بحرانی می‌شوند نیز محصور هستند؟ البته خیر، چرا که به صورت کلی منطقه اقلیمی و عرض جغرافیایی که کشور ما در آن قرار گرفته است از وزش باد بسیار کمی برخوردار است.
هوای کشور بیشتر آرام و ساکن است
وی با اشاره به اینکه ایران در عرض جغرافیایی حدود ۲۵ تا ۴۰ درجه عرض شمالی گسترش دارد، اضافه کرد: اکثر شهرهای بزرگ ایران بین ۳۰ تا ۴۰ درجه است و متاسفانه در این عرض‌های جغرافیایی امکان وزش باد محدود بوده و وزش باد مناسب کمتر اتفاق می‌افتد.
عزیزی ادامه داد: البته یک سری استثناهای محلی به دلیل شرایط جغرافیایی کشور وجود دارد، همچون مناطق ساحلی که از وضعیت نسیم محلی برخوردارند.
این استاد دانشگاه تهران گفت: در مناطق خشک و کویری کشورمان نیز بیشتر هوای صاف، بدون ابر، پایدار و آرام حاکم است و آب و هوایی که باد و باران داشته باشد که اصطلاحا هوای ناپایدار می‌گویند در این مناطق بسیار کم است، به عبارتی فراوانی تعداد روزهایی که هوا آرام است در این عرض جغرافیایی در طول سال بسیار بیشتر است.
شرایط قلیمی و طبیعی کشور را بپذیریم
وی در خصوص اینکه چرا برخی شهرهای دنیا همچون لندن و توکیو که جمعیتی هم‌تراز تهران دارند و یا شهری مثل شانگهای که حتی از تهران ما متراکم‌تر و پرجمعیت‌تر و با سرانه خودرو بالاتر است اما با معضل آلودگی شهری مانند پایتخت ما روبه‌رو نیستند، اظهار کرد: در شهرهای یاد شده هم این مسائل وجود دارد اما وضعیت آنها به لحاظ منطقه آب و هوایی و اقلیمی با کلان‌شهرهای ایران متفاوت است.
عزیزی افزود: آلودگی هوا در شهرهای توکیو، لندن و شانگهای موقتی است، یعنی تعداد روزهایی با هوای پایدار، بسیار کمتر از تهران است به طوریکه در شهر لندن هم ممکن است یک روز وزش باد نداشته باشد اما فعالیت‌ها در این شهر ادامه دارد.
وی بیان کرد: در تهران هنگامی که هوا پایدار است و انقباض و وارونگی نیز در طول شب اتفاق می‌افتد، با تولید دود، این گازها و دودها ساکن شده و جابجا نمی‌شوند، به عبارتی اگر تهران با این جمعیت شرایط اقلیمی لندن یا توکیو و شانگهای را داشت هیچگاه دچار آلودگی به این شکل بحرانی نمی‌شد، لذا یک بعد مسئله مربوط به شرایط اقلیمی کشور است و ما باید این شرایط را بپذیریم.
به اعتقاد این استاد دانشگاه، از نظر طبیعی با اینکه جمعیت تهران و سرانه خودرو از بسیاری از شهرهای معروف دنیا کمتر است، اما آنها به دلیل شرایط اقلیمی بهتری که دارند با این معضل به صورت بحرانی مواجه نمی‌شوند.
وی گفت: یکی از هنرهای ما باید این باشد که شرایط محیطی و طبیعی کشور را بپذیریم و با با مدیریت و برنامه‌ریزی از این محیط طبیعی استفاده سالم داشته باشیم، بپذیریم طبق دیدبانی سازمان هواشناسی در تهران یک چیزی حدود ۶۷ درصد روزها فاقد باد است یعنی در ۳۳ درصد از روزهای سال در پایتخت با وزش باد مواجه هستیم و البته همه این بادها هم از شدت لازم برای پاک کردن هوای تهران برخوردار نیستند.
عزیزی تصریح کرد: در مسائل دیگر مانند آب نیز وضعیت به همین شکل است و در خشکسالی‌ها و سیل یک مسئله ثابت وجود دارد و آن واقعیت‌های اقلیمی و طبیعی منطقه‌ای است که ما در آن قرار داریم، باید بپذیریم که منابع آب، خاک و جنگل‌های کشور محدود است ولی چون ما این را هنوز نپذیرفته‌ایم با مشکل مواجه می‌شویم و این یک واقعیت است.
وی تاکید کرد: تحلیل من این است که ما هنوز باور نکرده‌ایم کشورمان در چه شرایط اقلیمی واقع شده است، آمار ۲۰ سال گذشته نشان می‌دهد که در تمام فصول پاییز بخصوص در آذرماه و دی‌ماه هوای کلان‌شهرهای کشور دچار آلودگی بوده است ولی این مشکل در باقی فصول سال فراموش می‌شود و دوباره از اوایل پاییز از آلودگی هوا حرف می‌زنیم.
چرا بیشتر آلودگی هوای تهران در فصول پاییز و زمستان است؟
استاد دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران درباره اینکه چرا بیشتر آلودگی هوا کلان‌شهرهای کشور در فصول پاییز و زمستان اتفاق می‌افتد نیز توضیح داد: اگر دقت کنید در برخی ماه‌ها و روزها با اینکه همه فعالیت‌ها هم جاری است، اما در تهران با مشکل آلودگی هوا مواجه نیستیم، یعنی با وجود این حجم خودرو باز هوا سالم است و حتی برخی روزهای پاک را هم شاهد هستیم.
عزیزی ادامه داد: این درحالی است که منابع آلاینده و فعال در شهر تهران در طول سال ثابت هستند، مثلا سه - چهار میلیون خودرو یا صنایع آلاینده نیز کم و بیش وجود دارند، ولی ما تنها در برخی روزها دچار آلودگی هوا هستیم، به این معنی که منابع آلاینده شهر در طول سال با یک نوسان کوچک فصلی همواره ثابت است، اما روزهای آلوده در شهر مربوط به فصول خاصی است و این بر می‌گردد به روزهایی که هوا آرام و ساکن است و حرکت و گردش ندارد و در عین حال وزش باد نداریم.
وی گفت: البته این آلودگی در تابستان نیز وجود دارد اما در این فصل به دلیل اینکه روزها طولانی‌تر و شدت تابش خورشید بیشتر و زاویه تابش عمودتر است و نهایتا گرمای بیشتری داریم و جو منبسط است، لذا همین مقدار ثابت خروجی آلاینده‌ها از منابع مختلف در جو طوری توزیع می‌شود که حرکت بالارونده دارد و آن میزان آلودگی در ضخامت بیشتری از جو پراکنده و توزیع می‌شود.
عزیزی اظهار کرد: حال آنکه در زمستان که شرایط هوای سرد را تجربه می‌کنیم به خصوص مواقعی که وارونگی دما نیز اتفاق می‌افتد، برعکس تابستان روزها کوتاه و شب‌ها بلند و طولانی می‌شود، زاویه تابش خورشید مایل شده و در نتیجه دما پایین می‌آید و جو منقبض می‌شود.
این اقلیم‌شناس افزود: در این شرایط همه آلاینده‌های موجود در قسمت زیرین جو که منقبض است در ضخامت کمتری تخلیه می‌شود و این هوای آلوده متراکم و منقبض در همان لایه زیرین محبوس و ساکن می‌شود، از همین رو اگر یکی دو روز هوا آرام باشد، این آلاینده‌ها به صورت تجمعی و انباشته به وضعیت خطرناک می‌رسد به طوریکه آلودگی دو روز گذشته نه تنها جابجا نمی‌شود، بلکه آلودگی روزهای قبل نیز روی هم انباشته می‌شود و وضعیت هوا را بحرانی می‌کند.
آیا انتقال پایتخت چاره کار است؟
عزیزی در واکنش به پیشنهاد برخی کارشناسان برای انتقال پایتخت از تهران با این توجیه که تراکم جمعیت و بار عظیم شهری باعث این آلودگی‌ها شده است، گفت: واقعیات اقلیمی کلان‌شهرهای ایران از جمله پایتخت به همین شکل است و در صورتی که واقعیات را بپذیریم بارگذاری در منطقه‌ای مانند تهران باید بر اساس شرایط اقلیمی آن صورت گیرد، یعنی باید مشخص کنیم که در چنین منطقه اقلیمی سقف گسترش شهر، جمعیت، خودرو، صنعت و دیگر موارد تا چه میزان است.
این اقلیم‌شناس معتقد است اگر بتوانیم با این شرایط اقلیمی شهر را به صورت مناسب مدیریت کنیم کار مهمی انجام داده‌ایم والا تغییر پایتخت نیز مانند بحث انتقال آب است که منابع آب را با بحران مواجه کردیم و حالا بدون درس گرفتن از آن و تغییر رویکرد درصدد انتقال آب از جایی به جای دیگری هستیم.
خودروسازان مسئله آلودگی هوا را جدی نمی‌گیرند
وی با تاکید بر اینکه سقف تعداد خودرو برای شهری مانند تهران باید مشخص شود، گفت: از طرفی در کشورهای پیشرفته دنیا مصرف سوخت یک خودرو استاندارد با کلاس قابل قبول در یکصد کیلومتر حدود چهار تا شش لیتر است، حال آنکه خودروهای تولیدی در کشورمان، در یکصد کیلومتر حداقل ۱۰ و گاه ۱۲ لیتر بنزین می‌سوزانند.
عزیزی ادامه داد: این یعنی یک خودروی ما دو برابر خودرو معمولی استاندارد سوخت می‌سوزاند، از طرفی گفته می‌شود حدود چهار میلیون خودرو در تهران تردد می‌کنند که مصرف سوخت آنها نیز دو برابر استاندارد است یعنی به اندازه ۸ میلیون خودرو سوخت مصرف می‌کنند.
این اقلیم‌شناس گفت: در این شرایط اقلیمی که از توان تغییر آن برخوردار نیستیم، بهتر است حداقل منابع متحرک آلاینده شهر را کنترل و از تکنولوژی‌های بهتر استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه کلان‌شهرهای کشور چندین سال است که درگیر معضل آلودگی هوا شده‌اند، گفت: ممکن است برخی کارها همچون تشکیل کارگروه و ستاد و کمیته‌های مبارزه با آلودگی هوا در شهرداری‌ها و وزارت کشور که با عضویت حداقل ۱۸ سازمان و نهاد مانند وزارتخانه‌های صنعت، نفت، نیرو و شهرداری‌ها با مصوبات زیاد تشکیل شده است، اما آیا مصوبات این جلسات به مرحله اجرا می‌رسد؟
راهکار چیست و چه باید کرد؟
استاد دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با بیان اینکه برخی دستگاه‌های ذیربط ۸۲ درصد منبع آلودگی تهران را ناشی از منابع متحرک آلاینده همچون خودروها، موتورسیکلت‌ها و اتوبوس‌های شهری می‌دانند و سهم منابع ثابت مانند خانه‌ها و ادارات و صنایع ۱۸ تا ۲۰ درصد است، تاکید کرد: در واقع عقل حکم می‌کند که ابتدا روی این ۸۰ درصد تمرکز و چاره‌اندیشی کنیم.
وی با اشاره به تردد حدود چهار تا پنج میلیون خودرو در شهر تهران گفت: حدود ۴۰۰ هزار خودرو از این تعداد فرسوده هستند و همچنین ۱.۵ تا ۲ میلیون وسایل نقلیه موتوری غیراستاندارد و آلاینده در سطح پایتخت تردد می‌کنند، ضمن اینکه باید این مسئله را در نظر گرفت که این موتورسیلکت‌ها ۵ برابر خودروها آلودگی تولید می‌کنند.
عزیزی بر لزوم همکاری تمامی دستگاه‌ها برای مدیریت آلودگی هوای کلان‌شهرها تاکید کرد و گفت: وزارت صنعت، معدن و تجارت باید برنامه‌ریزی لازم به منظور نوسازی خودروهای فرسوده را به صورت جدی در دستور کار خود داشته باشد و وزارت نفت نیز تحت هیچ شرایطی اجازه توزیع سوخت پایین‌تر از یورو ۴ را در کلان‌شهرها صادر نکند، ضمن اینکه شهرداری‌ها نیز در هنگام تشدید آلایندگی هوا فعالیت‌های معدنی را در سطح و اطراف کلان‌شهرها کنترل کنند.
استاد دانشگاه تهران، گسترش خطوط مترو و وسایل نقلیه عمومی را در مدیریت ترافیک شهری بسیار موثر دانست و تاکید کرد: باید هرچه بیشتر روی این راهکار تمرکز کرد، چرا که سرانه مصرف سوخت در کشور بسیار بالا و تکنولوژی ساخت خودرو در کشور پایین، دودزا و با مصرف زیاد بنزین است.
وی گفت: در صورتی که تغییر تکنولوژی ساخت منابع متحرک خودرو در کشور استاندارد شود به طور حتم حداقل مصرف سوخت نیز ۵۰ درصد کاهش خواهد یافت و این مبلغ می‌تواند صرف توسعه مترو و حمل و نقل عمومی، تکنولوژی‌های روز و تحقیق و توسعه در دانشگاه‌ها شود.
عزیزی یکی دیگر از عوامل اصلی آلودگی هوای تهران را نوع ساخت‌وسازهای شهری، طراحی شبکه‌ها و محورهای ارتباطی پایتخت به صورت شمالی- جنوبی دانست و گفت: به طور سنتی محورهای مواصلاتی در پایتخت شمالی- جنوبی طراحی شده است مثل خیابان ولیعصر، اتوبان مدرس، چمران و یا خیابان شریعتی، درحالیکه بادها از جنوب غرب وارد شهر می‌شود.
این اقلیم‌شناس اظهار کرد: فرض کنیم خیابان‌های تهران از قدیم بر اساس جهت باد طراحی شده بود، این بادها بسیار می‌توانست در رفع آلودگی پایتخت موثر باشد.
وی با بیان اینکه دنیا اکنون فاقد تکنولوژی تولید باد در ابعاد بزرگ است و کاری نمی‌توان کرد اما می‌توانیم روی این ۸۰ درصد منابع آلاینده متحرک در شهر فکری جدی کنیم، گفت: اینکه در میان مدت تکنولوژی ساخت خودرو را تغییر دهیم و اگر اراده‌ای در سطح ملی وجود داشته باشد قطعا به نتیجه مطلوب خواهیم رسید، همانطور که ما قبلا بسیاری از کارهای بزرگ‌تر از اینها را خواسته‌ایم و انجام داده‌ایم.
عزیزی در خصوص نقش آمایش سرزمینی در وقوع آلودگی هوا نیز بیان داشت: این یک تجربه موفق جهانی است که در کشورهای پیشرفته جواب داده، البته ۵۰ تا ۶۰ سال است که ما در کشورمان در این خصوص تنها سخن می‌گوییم.
وی گفت: اگر در کشورمان توجه به بحث آمایش سرزمینی شده بود شاید شهری مانند تهران به این روز نمی‌افتاد، ما باید درباره وضع موجود صحبت کنیم و شخصا هیچ امیدی ندارم که شهر تهران رشد منفی جمعیتی داشته باشد و مطمئنا با این شرایط تهران بزرگ‌تر از این نیز خواهد شد بنابراین باید واقع‌بینانه با موضوعات برخورد کنیم.
گفت و گو از یوسف درویشی
نظر شما