آینده روابط تهران – مسقط؛ ایران در کنار متحد خود می‌ماند

عمان قدیمی ترین کشور مستقل جهان عرب و یکی از سنتی ترین کشورهای منطقه خلیج فارس است که تا دهه ۱۹۷۰ از جمله منزوی ترین کشورها بود.

عمان در گوشه جنوب شرقی شبه جزیره عربستان قرار گرفته و موقعیت راهبردی مهمی در دهانه خلیج فارس دارد. حاکمیت دولت عمان بر بخش جنوبی تنگه هرمز و نزدیکی خطوط بین المللی کشتیرانی به این منطقه، این کشور را از نظر راهبردی در شرایط ویژه ای قرار می دهد که اهمیت آن برای کلیه کشورهای منطقه و حتی برای کشورهای خارجی که به نحوی به نفت و بازارهای خلیج فارس وابستگی دارند، تردید ناپذیر است .

در قرن‌های گذشته، عمان یک امپراتوری بود و در اوج قدرت در قرن نوزدهم قلمرو آن تا ساحل شرقی آفریقا را نیز شامل می شد و با نفوذ پرتغال و بریتانیا در خلیج فارس و اقیانوس هند رقابت می کرد.

سالهاست سلطنت عمان را به خاطر دیپلماسی مبتنی بر صلح این کشور و گرایش آن به بی طرفی و نقش میانجی گری آن در منطقه با نام مستعار «سوئیس خاورمیانه» می‌شناسند. عمان توانسته است، به رغم قرار داشتن در یک منطقه جغرافیایی حساس و پرتنش ، دهه ها دور از جدال و دردسر باقی بماند و حتی بارها نقش میانجی را برای همسایگان خود بازی کرده است.

سیاست "دوستی با همه و دشمنی با هیچ کس" به این کشور اجازه داده تا از نظر اقتصادی توسعه یابد. در موضوع تنش دو و نیم ساله در شورای همکاری خلیج فارس میان امارات، بحرین و عربستان از یک طرف و قطر از طرف دیگر در این اختلافات، طرفداری از کشوری نکرده است. 

عمان در زمان حکومت سلطان قابوس حتی محل مذاکرات میان عربستان و "جنبش انصارالله" یمن بوده است. 

بسیاری از تحلیلگران عمانی معتقدند که بدون عمان، منطقه دچار هرج و مرج خواهد شد و در عین حال می گویند که اصرار این کشور بر حفظ بیطرفی، شرکای منطقه ای و بین المللی عمان را خشمگین می کند و این مسئله ممکن است پیامدهای منفی برای این کشور داشته باشد.

چنانچه بخواهیم دولت های حاشیه جنوبی خلیج فارس را بر اساس واقع بینی دیپلماتیک مبتنی بر آینده نگری و حضور در نظام های منطقه ای رتبه بندی کنیم، قطعا سلطان قابوس در حدود ۵۰ سال حکمرانی بر عمان، امتیازات ویژه ای به لحاظ درک عمیق تحولات منطقه و جهان داشت و به همین دلیل ویژه ، ممکن است جانشین وی با مشکلاتی روبرو شود.

با توجه به اهمیت جایگاه ویژه پادشاه در عمان برابر سایر ساختارهای حکومتی و تاثیرات فکری و تصمیمات شخص وی که ویژگی مشترک حکومت های سلطنتی است، به اعتقاد تحلیلگران از میان جانشینان احتمالی قابوس فردی که قادر به پر کردن خلاء های احتمالی پس از وی باشد ، وجود ندارد.

با این وجود دلیل اندکی برای قبول این نظر وجود دارد که حکمران بعدی عمان بخواهد سیاست خارجی این کشور را به صورت ریشه ای تغییر دهد.  مردم عمان می گویند، اطمینان دارند که سلطان قابوس آنها را تنها نخواهد گذاشت و همه چیز را برای دوران بعد از خودش آماده کرده است .

نقش مذهب و جغرافیا

اعتقادات مذهبی و جغرافیا عمان همیشه نقش مهمی را در سیاست گذاری این کشور داشته است . از میان دیگر مسائل خارجی که سیاست خارجی عمان را تحت تاثیر قرار داده، مقاصد همسایگان در قبال این کشور به عنوان مثال نحوه نگاه یمن ، عربستان، امارات و پاکستان به روابط شان با سلطنت عمان سیاست های این کشور را  نسبت به این کشورها و همچنین دیگر کشورها تحت تاثیر قرار می دهد .

اینکه آن همسایه چه سیاستی را در قبال عمان اتخاذ کند، تعیین کننده نوع نگاه سلطان نشین به آن کشور و اقدامات متقابل بود.

 برای عمان روابط با دیگر کشورهای شبه جزیره عربستان بیشترین اهمیت را داشته و دارد، اما پیوندهای تاریخی و عدم احساس تهدید از سوی دیگر همسایگان خارج از شبه جزیره عرب بیش از هر عامل دیگری بر سیاست خارجی معاصر عمان اثرگذار بوده بخصوص که روابط بین قبایل عرب، سیال و روان است.

تفاوتهای مذهبی و قبیله های درونی عمان از یکسو و با قبایل کشورهای شبه جزیره از سوی دیگر، تاریخ عمان را با درگیری داخلی و تنش و احساس تهدید خارجی همراه کرده است، همین امر نیز موجب شده تا گروه های خارجی که مایل به هدایت عمان سمت به اهداف خودشان بوده اند از اختلافات قبیله ای سو استفاده کرده اند.

سلطان قابوس با تکیه بر هویت مشترک و ارزش های مذهبی و سنتی توانست افکار عمومی را با سیاست های خود همراه کند.

سیاست های خارجی اتخاذ شده سلطان قابوس در قبال مسئله شورشیان "ظفار" همان دیدگاه عمانی ها در طول دو قرن گذشته مبنی بر اتکا به قدرت انگلیس و سپس نزدیکی به ایران با توجه به باورهای دینی همسو میان تشیع و "اباضیه" و دوری جستن از عربستان به خاطر افراط گرایی "وهابیون" در کنار درخواست درونی عربستان برای انضمام عمان به خود شاکله سیاست خارجی مسقط  را تشکیل داده است .

 روابط با ایران

چالش های تاریخی، شورش های دهه ۱۹۷۰ استان ظفار که از پیامدهای جنگ سرد بود و با تحریک و حمایت های جمهوری دمکراتیک خلق یمن جنوبی و شوروی سابق روی داد، در نهایت با مداخله شاه ایران مهار شد که تجربه ای بود تا به واقع گرایی سیاسی قابوس بیفزاید.

شاید از آن پس بود که وی برای همیشه اهمیت همسایه بزرگ و تاریخی خود را دریافت تا بعدها در دهه ۱۹۸۰ که بحران سراسر خلیج فارس را فرا گرفته بود، سلطان قابوس اهمیت ایران را فراموش نکند و بر راهبردهای ثابت روابط با همسایگان پافشاری نشان داد.

در حقیقت عمان بعد از پایان یافتن جنگ ایران و عراق، سیاست آشتی جویانه‌ تری را در رابطه با تهران در پیش گرفت. وزیر امور خارجه وقت ، "علی اکبر ولایتی" در ۱۹۸۹ چند بار از عمان دیدن کرد.

در اوت ۲۰۱۰ عمان و ایران پیمان امنیتی امضا کردند و اخیرا نیز میدان نفتی "هنگام" را در خلیج فارس به ارزش تخمینی ۴۵۰ میلیون دلار توسعه داده اند.

در واقع رویکرد متفاوت مسقط در شورای همکاری نسبت به تهران نقش یک ضربه گیر را داشته و بطور موثری نفوذ ریاض را بر کشورهای کوچک عضو شورا جهت همگرایی تام کاهش داده و تلاشهای غرب برای منزوی کردن تهران را تضعیف کرده است.

در مجموع رویکرد سیاست خارجی مسقط از سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مجزا است . این کشور میزبان اولین گفت وگوهای تهران و طرف های غربی برای توافق بر سر برنامه هسته ای ایران و مقصد اولین سفر حسن روحانی رییس دولت تدبیر و امید به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بود.

در جریان سفر روحانی یک پیمان احداث خط لوله گاز به ارزش یک میلیارد دلار بین دو کشور به امضا رسید.

رایزنی های سیاسی دو کشور با سفرهای متعدد وزیران امور خارجه به پایتخت های مقابل همچنان ادامه دارد . آخرین سفر "یوسف بن علوی" وزیر خارجه عمان  به تهران دی ماه جاری و جدیدترین سفر "محمد جواد ظریف" به مسقط سوم دی ماه جاری بود.

روابط تجاری ایران و عمان - اگرچه کندتر اما - همپای سیاست پیش رفته، به طوری که حجم مبادلات بازرگانی دو کشور در دو سال اخیر مرز یک میلیارد دلار را رد کرده است .

علاوه بر صادرات دارو از سوی ۱۰ شرکت داروسازی ایرانی، جمهوری اسلامی و سلطنت عمان برای توسعه بیشتر همکاری های بانکی و روابط کارگزاری بین دو کشور موافقت کرده اند.

بانک مسقط که یکی از بزرگ ترین بانک های عمان محسوب می شود بعد از توافق هسته ای و لغو تحریم ها، اولین بانکی بود که اسفندماه ۱۳۹۴ در ایران شعبه دایر کرد.

رییس اتاق بازرگانی ایران و عمان پیشتر اعلام کرد: در حالی که بازرگانان ما در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس نمی توانند به راحتی فعالیت اقتصادی کنند، در عمان برای ایرانیان تمهیداتی در نظر گرفته شده که مهم‌ترین آن افتتاح حساب و نقل و انتقال پول از بانک‌های عمانی است. ضمن آنکه دو بانک ملی و صادرات که در مسقط شعبه دارند، اجازه صدور ضمانت نامه برای شرکت‌های ایرانی دارند و شرکت های عمانی نیز این ضمانت نامه‌ها را قبول دارند.

جمهوری اسلامی ایران و سلطان نشین عمان در ادامه همکاری های اقتصادی رو به توسعه دو کشور، پنجم تیر ماه سال گذشته و در حاشیه هفدهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی، تفاهم نامه ضمانت صادرات امضا کردند.

هجدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و عمان هم آذر ماه امسال در تهران برگزار شد و طی آن سه تفاهم‌ نامه در حوزه استاندارد، ورزش و حمل و نقل دریایی امضا شد. 

ابتکارات وضع شده در این تفاهم نامه می تواند سطح روابط تجاری ایران و عمان را افزایش دهد و اهداف دولت را برای ارتقای سطح روابط تجاری دو کشور به ۵ میلیارد دلار عملی کند.

برخی کارشناسان سیاسی منطقه می گویند ؛ عمان متحدی مفید برای آمریکا در جهان عرب است که یکی از دلایل آن روابط خوبی است که با ایران دارد.

می توان گفت، عمان در بین کشورهای منطقه، سالهای زیادی گذرگاه اصلی ایران –اگر نگوییم تنها گذرگاه- به سوی غرب بوده است. از نظر تاریخی نیز موضع سلطان نشین عمان به علت روابط منحصر به فردش با ایران، به عنوان میانجی قابل اعتماد صلح در منطقه تقویت شده است. شاید علت این باشد که اکثر ساکنان عمان «اباظی» هستند که در تقسیم بندی طایفه ای شیعه و سنی که بعضا عامل درگیری های خشونت باری در منطقه بوده است، جزء هیچ کدام قرار نمی گیرند. این شرایط به عمان امکان داده است درهای خود را هم زمان به روی کشورهای عمدتا سنی نشین خلیج فارس و ایران بگشاید. عمان چنین نقشی را از زمان تاسیس شورای همکاری خلیج فارس در اوایل دهه ۱۹۸۰ برعهده داشته است.

همین موضع بیطرفانه عمان موجب شد زمانی که ایرانی ها نفتکش انگلیسی «استینا ایمپرو» را در قلمرو دریایی عمان توقیف کردند، مسقط به درخواست انگلیسی ها برای اعتراض آشکار به این اقدام، عمل نکرد و از توضیح دادن درباره محل توقیف کشتی و محکوم کردن شدید این اقدام، خودداری نمود. ایرانی ها به نوبه خود اعلام ردند که نفتکش انگلیسی به علت نقض قوانین بین المللی دریانوردی توقیف شده که این موضع ایران، برخی عمانی ها را رنجاند.

"احمد علی المخینی" پژوهشگر مستقل سیاسی و دستیار سابق دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس در این ارتباط گفت: ما خود را در شرایط دشواری قرار داده ایم، اگر عمان بیطرف نباشد، هرج و مرج بیشتری منطقه را فر خواهد گرفت، ولی ما نگرانیم اوضاع در مناطق معینی مثل تنگه هرمز، عمان را مجبور کند بیطرفی را کنار بگذارد.

اشتراک با ایران بر سر مدیریت تنگه راهبردی هرمز ، فقدان ذخایر معدنی قابل توجه ، اقتصاد متکی به تجارت و کمک های خارجی همچنین اشتراکات مذهبی با شیعیان و هویت اباضی رهبران عمان ، بایدها و نبایدها را بر سلطان قابوس تحمیل می کرد . تجلی ملموس این مفروضات رد پیشنهاد کمک عربستان در ماجرای شورش ظفار و درخواست کمک از ایران بود. درخواستی که بر باور قابل اتکا بودن ایرانیان در آینده نزد رهبران افزود و موجب شد تا مسقط جزو اولین پایتخت ها باشد که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت.

آنچه در ادامه شاهد بودیم، تداوم این شیوه نگاه عمانی ها به روابط با همسایگان است. سیاستی که امروز موجب شد تحت عنوان اعتدال گرایی قابوس و دیپلماسی وساطت مسقط از آن یاد شود.

پادشاهی عمان شریک ایران در مدیریت تنگه راهبردی هرمز به رغم اینکه عضوی از مجموعه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و جهان عرب بوده، اما کمترین اختلافات را با ایران در دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی داشته است.

اگر تجلی روابط متوازن و پایدار دو کشور قبل از انقلاب را اعزام ارتش ایران را برای سرکوب شورشیان ظفار در نظر بگیریم بعد از انقلاب موارد متعددی از به رسمیت شناختن جمهوری اسلامی ایران ، وساطت در آزادی کارکنان سفارت آمریکا ، عدم صدور بیانیه علیه ایران در ماجرای کشتار حجاج ایرانی در سال ۱۳۶۶ ، عدم صف بندی در کنار کشورهای عربی در ماجرای ۸ سال جنگ تحمیلی ، تعدیل مواضع شورای همکاری خلیج فارس در قبال ایران ، حمایت از برنامه صلح آمیز هسته ای کشورمان تا میانجی گری بین ایران و غرب وجود دارد که همگی نشان می دهد روابط تهران و مسقط به سطحی از ثبات رسیده که ریشه های این ثبات را باید در عوامل مختلف جستجو کرد.

روابط ایران و عمان چه در دوره قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی کمتر از قاعده کلی روابط با اعضای شورای همکاری خلیج فارس تبعیت کرده به گونه ای که این رابطه حتی در اوج قطب بندی منطقه ای همچنان حفظ شده است و پیش بینی می شود که این روابط  در دوران پادشاه جدید این کشور هم همچنان حفظ و بر مدار دوستی قرار داشته باشد.

هیثم بن طارق آل سعید که به عنوان پادشاه جدید عمان انتخاب شده است ، طی سالهای فعالیت در وزارت امور خارجه این کشور ، به خوبی با سیاست های کشورش در خصوص ایران آشناست و شاید همین آشنایی موجب شد از سوی سلطان قابوس به عنوان نماینده این کشور در مراسم تحلیف ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ شرکت داشته باشد.

چنانکه ظریف بعد از سفر اخیر خود به مسقط و دیدار با مقامات این کشور یادآور شد ؛ دو کشور همسایه ایران و عمان از گذشته تاکنون پیوسته روابط بسیار گرمی باهم داشته اند. ما در کنار حکومتی مستحکم و ملتی قدرتمند، ایستاده ایم .

حمیدرضا بانصیری