تنگه باب المندب و دریای سرخ، عرصه رقابت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای

اهمیت راهبردی، اقتصادی و جغرافیایی دریای سرخ و تنگه باب المندب سبب شده است تا بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی درصدد به دست آوردن برگه برنده‌های این منطقه برآیند. از نظر جغرافیایی تنگه باب المندب یکی از تنگه‌های مهم جهان به شمار می‌آید. این تنگه  نقطه ارتباطی بین دریای سرخ و مدیترانه است. افزون بر این، تنگه باب المندب جنوب غرب آسیا را به شرق آفریقا و اروپا متصل می‌کند.

 اهمیت دریای سرخ و تنگه باب المندب

دریای سرخ و تنگه باب المندب نقش و اهمیت برجسته‌ای در اقتصاد کشورهای ساحل خود دارند. دریای سرخ در حرکت تجارت جهانی به ویژه نفت و گاز نقش مهمی را بازی کرده است. همچنین این دریا از نظر راهبردی گذرگاهی مهمی برای هرگونه تحرک نظامی کشورهای اروپایی و آمریکا به سوی منطقه خلیج فارس است.

تارنمای اندیشکده مرکز پژوهش‌های «العربی» نوشت، مساحت دریای سرخ حدود 438 هزار کیلومتر مربع است. این دریا دارای جایگاه جغرافیایی متمایزی است که قاره‌های آسیا را به آفریقا و اروپا و همچنین دریای مدیترانه را به اقیانوس هند و خلیج فارس پیوند می‌دهد و یکی از گذرگاه‌های اصلی برای دریانوردی و تجارت بین‌الملل به شمار می‌رود و سالانه حدود 16 هزار کشتی تجاری و نظامی از آن عبور می‌کنند. حدود 30 درصد از تولیدات نفت جهانی از این منطقه عبور می‌کند. همچنین مواد خام مورد نیاز صنایع کشورهای اروپایی و آمریکا عموما از این منطقه عبور می کند. همچنین صادرات کارخانه‌های این کشورها به کشورهای آسیایی و افریقا و استرالیا از طریق این منطقه صورت می‌گیرد. از این رو دریای سرخ به قطبی تبدیل شده است که منافع و اهداف شماری از کشورهای ساحل آن، کشورهای منطقه و جهانی با هم برخورد کرده است.

آمریکا 

به نوشته مرکز پژوهش‌های «العربی» مصر، آمریکا در دسامبر سال 2018 راهبرد خود را درباره قاره آفریقا اعلام کرد. در این راهبرد هدف اصلی به چالش کشیدن چین و روسیه است که تلاش می‌کنند در این قاره نفوذ داشته باشند. تردیدی نیست که منطقه شاخ آفریقا و دریای سرخ در راهبرد آمریکا درباره آفریقا جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. به طور خلاصه می‌توان گفت که آمریکا در این مناطق اهدافی مانند افزایش سطح روابط تجاری میان آمریکا و کشورهای آفریقایی را دنبال می‌کند.

چین

به گزارش تارنمای مرکز پژوهش‌های العربی، از آغاز سال 2018 میلادی آمریکا آرام آرام از منطقه خاورمیانه از جمله دریای سرخ و شاخ آفریقا خارج می‌شود. این موضوع سبب شده است که چین خلاء حضور آمریکا را پر کند. چین از طریق طرح اقتصادی و ژئوپلتیکی "یک کمربند، یک راه" که در سال 2013 توسط «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین مطرح شده است، برای ایجاد یک راه زمینی و دریایی که مناطق اسیا و اقیانوس هند را به اروپا متصل سازد تلاش می‌کند. مسائلی مانند انرژی، جایگاه راهبردی بندرها و گذرگاه‌های دریای سرخ و شاخ آفریقا در این زمینه دارای اهمیت بالایی هستند.

توجه چین به دریای سرخ در درجه نخست به دلیل راهبرد این کشور برای به کنترل در آوردن بندرهای دریای مدیترانه است تا از این طریق به تجارت خود با کشورهای اروپایی امنیت بخشد. حدود 80 درصد صادرات چین از طریق دریای سرخ و بندرهای دریای مدیترانه صورت می‌گیرد. حضور فعال چین در بندرهای دریای سرخ و مدیترانه منافع سیاسی و منافع راهبردی چین را تامین می‌کند. چین به دنبال تامین منافع اقتصادی خود در خاورمیانه و آفریقا است. در آگوست 2018 پایگاه چین در جیبوتی آغاز به کار کرد. هدف چین از تاسیس این پایگاه تضمین منافع خود در منطقه است. این پایگاه در سوخت رسانی به کشتی‌های چینی و اقدامات انسان دوستانه در سواحل یمن و سومالی نقش مهمی دارند.        

رژیم صهیونیستی

به نوشته تارنمای مرکز پژوهش‌های العربی، منطقه شاخ آفریقا دارای ویژگی‌های اقتصادی، امنیتی و نظامی جذابی برای رژیم صهیونیستی است. حضور این رژیم در دریای سرخ و مدیترانه سبب می‌شود که این رژیم آزادانه بتواند به سوی کشورهای اروپایی تحرک داشته باشد. بندر ایلات یک گذرگاه اساسی برای این رژیم برای ارتباط با کشورهای آفریقایی، اسیایی و استرالیا می‌باشد و این یکی از دلایل اهمیت راهبردی دریای سرخ برای رژیم صهیونیستی است. رژیم صهیونیستی تلاش می‌کند با حضور در این منطقه خود را از انزوا خارج سازد. این رژیم به تازگی تلاش کرده است وضعیت جدیدی در منطقه خاورمیانه رقم خود تا با منافع این رژیم در ارتباط باشد. این موضوع بر امنیت دریای سرخ تاثیرگذار است و این رژیم تلاش می‌کند با طرح «معامله قرن» و عادی سازی روابط با کشورهای عربی و همکاری با این کشورها در خاورمیانه و آفریقا با ایران مقابله کند.

ترکیه

طی سال های 2018 و 2019 میلادی، نیروهای ترکیه در خلیج عدن و دریای عرب و آب‌های منطقه سومالی مستقر شدند. حضور ترکیه در این منطقه دارای سابقه تاریخی است و این کشور با حضور در این مناطق تلاش می‌کند امنیت کشتی‌هایی را که پرچم ترکیه را بر آفراشته اند، تامین کند. همچین این کشور می‌خواهد در عملیات مشترک جامعه بین‌الملل برای مبارزه با دزدی دریایی فعال ظاهر شود. همچنین ترکیه با حضور در این منطقه می‌خواهد به قدرت‌های فعال و رقبای منطقه‌ای خود پیام‌های آشکاری را ارسال کند. این کشور در نتیجه ائتلاف سازی با نظام سابق سودان دستاوردهایی را داشته است و این ائتلاف سازی سبب شده است تا وزن منطقه‌ای ترکیه افزایش یابد و این کشور در دریای سرخ و سومالی حضور داشته باشد و سرمایه گذاری اقتصادی خود در این منطقه افزایش دهد.

«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری این کشور در سفر سال 2017 خود به سودان متعهد به افزایش حجم تجارت ترکیه با سودان شد و حق حضور ترکیه در جزیره «سواکن» سودان که به دست آورد. این موضوع نگرانی‌هایی را برای عربستان و مصر به دنبال داشت و آنها معتقدند ترکیه با ایجاد پایگاه نظامی در دریای سرخ می‌تواند منافع آنها را تهدید کند. رئیس جمهوری اریتریه هم از حضور نظامی نیروهای ترکیه در جزیره سواکن در ساحل دریای سرخ انتقاد کرد و این موضوع را هدفی برای حمایت از جریان اخوان المسلمین به شمار آورد.

تلاش روسیه

تردیدی نیست که موضوع دستیابی به پایگاه و گذرگاه‌هایی در آب‌های گرم یک راهبرد حیاتی در سیاست خارجی روسیه است و این موضوع در راستای حمایت از منافع و اهداف روسیه در سراسر جهان است. روسیه تلاش می‌کند مناطق تحت نفوذ اتحاد جماهیر شوروی را در کشورهای عربی و افریقایی به دست آورد. این کشور تلاش می‌کند با برقراری یک نظام امنیتی منطقه از منافع روسیه در دریای سرخ و شاخ آفریقا حمایت کند تا به اهداف خود در شرق اروپا خدمت کند. از این رو، این کشور با انعقاد توافق‌هایی با کشورهای عربی گام‌های استواری را افزایش نفوذ و حضور خود در دریای سرخ برداشته است.          

ایران

به نوشته مجله پژوهش های ایرانی انتشار مرکز پژوهش های العربی مصر، ایران هم در چارچوب تنش‌های خود با غرب تلاش می‌کند در مناطق دارای اهمیت راهبردی در پیرامون جغرافیایی خود حضور داشته باشد تا بتواند دامنه تاثیرگذاری خود را افزایش داشته باشد. تهران تلاش می‌کند در کشورهای ساحل دریای سرخ و کشورهای شرق آفریقا نفوذ داشته باشد. ایران در چارچوب راهبرد خود برای تاثیر گذاری در تنگه‌های نزدیک جزیره العرب تلاش می‌کند تا در این مناطق در عرصه‌های نظامی، سیاسی و اقتصادی نقش آفرین باشد تا بتواند موازنه را در معادلات کنونی منطقه حفظ کند. این مناطق از نظر ایران مرکز مناسبی برای فعالیت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی است و زمینه را برای آزادی فعالیت ایران در آب‌های بین‌المللی فراهم می‌کنند و این کشور می‌تواند در اقیانوس اطلس و هند به آزادی به فعالیت‌های تجاری خود ادامه دهد. این کشور همچنین می‌تواند دامنه نفوذ سیاسی خود را در منطقه افزایش دهد و منافع اقتصادی خود را در شرایط تحریم‌های اقتصادی تامین کند.

عربستان و امارات

به نوشته اندیشکده راهبردی «الفکر» لبنان، کشورهای عربی امنیت دریای سرخ را بخشی از امنیت ملی کشورهای عربی به شمار می‌آورند. این کشورها برای سرمایه گذاری اقتصادی در سواحل دریای سرخ تلاش می‌کنند. عربستان با پروژه «نیوم» و در چارچوب چشم انداز 2030 که توسط «محمد بن سلمان» ولیعهد این کشور مطرح شده است برای سرمایه گذاری در این منطقه تلاش می‌کند. با وجود طرح های تجاری باز هم کشورهای عربی از طرح های امنیتی در این منطقه غافل نیستند. برای مثال، امارات تلاش می کند میان طرح های اقتصادی و نظامی خود در این منطقه ارتباط برقرار کند. این کشور حضور نیروهای خود در پایگاه های نظامی خود در این منطقه را تقویت کرده است. این کشور نیروهای خود را در جزایر میون یمن و عصب اریتره افزایش داده است. این کشور همچنین برای تقویت نفوذ خود در تنگه باب المندب تلاش می‌کند. همچنین عربستان و امارات از طریق جزیره‌های جده و باب علی و سواحل یمن تلاش می‌کنند موقعیت راهبردی خود را در تنگه باب المندب افزایش دهند. با وجود تلاش کشورهای عربی برای تقویت نفوذ ژئوپلتیک، این کشورها هدف مشترکی ندارند و با توجه به اینکه این کشورها برنامه مشخصی را در منطقه دنبال نمی‌کنند تاثیر امنیتی و سیاسی این کشورها در این منطقه ناچیز خواهد بود.