این مجموعه به کوشش «محمدعلی خسروی» و همکاری سید کمال میرخلف و سید محسن قائم فرد در پنج بخش معماری و هنر، تاریخ، سند، پژوهش و نمایه ها تحریر و منتشر شده است.
عنوان «تصویری از اصفهان قبل از اسلام» از روانشاد لطف الله هنرفر برای مقدمه کتاب انتخاب شده که کتاب «اصفهان» آن مرحوم را پیش از این در آذرماه امسال معرفی کرده ایم. از آن جمله است نام های کهن اصفهان بعنوان مرکز پارتاکنا همچون: گابیانا، گابیانه، گابی و گابین که به مرور به جی و سپس اصفهان تبدیل شده است.
«پیشینه تشیع در اصفهان» دومین مقاله بلند و جامع در این رابطه به قلم شیخ رسول جعفریان است که می نویسد: اصفهان در دوران خلیفه دوم و به دست ابوموسی اشعری فتح شد. اندکی بعد امویان در اصفهان دست به تبلیغات تندی بر ضد امیرمومنان و علویان زدند و قرن ها تسنن افراطی(ناصبی گری) در این وادی حاکم بود تا جایی که به نقل از «خبر مقدسی» در افراط اصفهانی ها نسبت به معاویه آمده است که وی را پیغمبر می دانسته اند!
در باب شیعه شدن اصفهان و اهل بیت دوستی آنان(قرن های سوم و چهارم به بعد) نیز آمده است که ابراهیم ابن شیبه اصفهانی از اصحاب امام علی النقی(ع) در اصل کاشانی بوده و مهاجرت ها از قم و کاشان عامل مهمی در شیعه شدن اصفهانی ها محسوب می شود.
تقابل و فاصله قم شیعه و اصفهان سنّی در آن دوران تا قرن ششم تداوم داشته اما درگیری و نزاع دو طایفه حنفی و شافعی اسباب نابودی این شهر را در قرن ششم و هفتم فراهم می کند که حتی حمله مغولها هم سبب خاتمه این نبردها نمی شود.
بهاءالدین جوینی و عمادالدین طبری و در ادامه سلطان محمد خدابنده(اوایل قرن هشتم) در شیعه شدن اصفهانی ها نقش ارزشمندی داشته اند و حتی سکه شیعه ضرب می کرده اند اما همچنان اصفهانی ها و قزوینی های افراطی آنان را رافضی می دانند.
«وقف در اصفهان» نام مقاله بلندی از دکتر سیروس شفقی است و می نویسد: ۲۷۳ اثر باستانی ثبت شده در این خطه وجود دارد که بسیاری از آنها موقوفه اند و اعداد و آمار آنها را می توانید در صفحه ۷۲ کتاب بخوانید.
ابن بطوطه(قرن هشتم) که به سیاحت در بلاد اسلامی پرداخته در سفرنامه اش شرحی دارد که: اصفهان از شهرهای عراق عجم، شهری بسیار بزرگ و زیباست و تاکنون قسمت های زیادی از آن در نتیجه اختلاف های مذهبی به ویرانی افتاده؛ مردم اصفهانی زیبارویند، رنگشان سفید و روشن است، شجاعت و نترسی از صفات بارزشان است و البته گشاده دست هستند.
قرن دهم و یازدهم هجری قمری دوران توسعه و شکوفایی موقوفه های شهر اصفهان است. علاوه بر سلجوقیان، امپراطوری صفویه و برخی پادشاهان این سلسله پرچمداران وقف بوده اند. قدیمی ترین مدرسه وقفی اصفهان به نام «علاءالدوله کاکویه» که در قرن چهارم در قرن چهارم بنا شده و ابن سینا مدتی در آن تدریس می کرده است در این دوران موقوفه می شوند. مدارسی مانند ملک شاه سلجوقی، مدرسه سمیرمی و مدرسه ملک خاتون نیز از دیگر مدارس وقفی این دوره اند.
سیاح آلمانی «انگلبرت کمپفر» با اشاره به شکوه و جلال مدارس عصر صفویه اعتراف می کند که بنای آنها بر مدرسه های اروپایی برتری داشته است.او به حقوق ۱۰۰ تومانی معلمان این عصر حسرت می خورد و آرزو می کند که ای کاش به استادان آلمانی هم چنین حقوقی پرداخت می شد!
سه مقاله از بخش اول کتاب به شخصیت هایی همچون جمال الدین اصفهانی وزیر نیکوکار عهد سلجوقی، شهشهانی مجتهدی واقف و آیت الله ارباب اختصاص یافته است.
«جمالدین اصفهانی» معروف به جواد از نویسندگان دیوان عصر سلجوقی در بخشش، بزرگی، آزادگی و فرزانگی نامی بلند و نشانی جاودانه داشته است.
میرسید محمد بن عبدالصمد حسینی اصفهانی معروف به شهشهانی(زادگاه در قریه خورزوق برخوار) نیز از اکابر علمای امامیه اواخر قرن سیزدهم هجری بوده است. جامع السعاده و انوار الریاض از جمله کتاب های اویند و بقعه او در تخت فولاد اصفهان جای دارد.
آیت الله ارباب نیز اهل خطه چرمهین لنجان است که از محضر حکیم جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی بهره ها می برده است.
در فصل «معماری و هنر» مجموعه های تاریخی، مساجد و بناها و موقوفه های متعددی معرفی و شرح داده شده اند.
مسجد ساروتقی و مدرسه ثقه الاسلام منسوب به عهد صفوی که در دوران سیاه پهلوی خرابش کردند و آجرهایش را بردند.
درباره برج های کبوتر نصف جهان هم سابقه ای ۷۰۰ ساله در کتاب قید شده که احتمالا این برج ها خرید و فروش هم می شده و شش نوع متفاوت داشته است.
تعداد این برج ها در دوران صفویه ۳ هزار بنا بوده که تا سال ۱۳۵۶ خورشیدی به حدود ۶۰۰ برج کبوتر کاهش می یابد.
منارجنبان معروف هم که گویا غیر از اصفهان در اشترگان لنجان و کارلادان نمونه هایی دارد، هرچند گویا چند سالی می شود که از جنبیدن افتاده است.
محمد باقر سمیرمی(نقاش باشی) بعد از استاد «محمود ماهر النقش» معمار معروف اصفهانی معرفی شده که وی نیز استعدادی سرشار در نقش آفرینی و نقاشی بویژه از طبیعت و مناظر بکر زادگاهش سمیرم را تجربه کرده و در دو صفحه از کتاب تصاویری از حسینقلی خان ایلخانی و شیخ محمد علی نجفی از وی چاپ شده اند.
شگرد سمیرمی در سطح رویین قلمدان، ترسم صورت زنان و مردان، نشاندن طوطی بر روی شاخه درخت، منظره چراگاه و نی زار، تصاویر گوسفند، گاو و آهو و ... است. این هنرمند سمیرمی از طبع شعر متوسطی هم بهره داشه و در شعر «صدقی» تخلص می کرده است.
فصل اسناد کتاب به نام بردن از موقوفه ها و سندهای آنها اختصاص یافته است. از آن جمله اند: وقف نامه مدرسه های امامیه، چهارباغ، مسجد سید، گنجینه ها و اشیا وقفی کاخ چهلستون، درهای ارزشمند موقوفه شیخ صفی الدین اردبیلی.
همچنین تصاویری از اسناد وقفی ارامنه اصفهان نیز منتشر شده و وقف نامه های متعددی از «بانوان عصر صفوی» همچون مدارس دینی آن دوران که بویژه در اصفهان جایگاه خاصی داشته اند، بازخوانی شده اند.
انتشارات موسسه اطلاعات کتاب «اصفهان، آیینه وقف و هنر» را در ۶۵۶ صفحه روانه بازار کتاب و مطالعه کرده است.
مرور و معرفی کتاب از: محمود افشاری
نظر شما