داروی سعدی برای رنج‌های انسان مدرن چیست؟

سعدی از سویی حکیمی اخلاقی است و از دیگر سو شاعری نازک‌طبع؛ از همین رو گفتن و نوشتن از کسی که عبارت "سهل و ممتنع" یا آسان و دست‌نیافتنی با او معنا می‌شود، چندان آسان نیست و البته می‌تواند تا ابد هم بپاید.

 همین هنر را در چارچوب فکری سعدی و فلسفه‌ اخلاقی‌اش نیز می‌توان دید؛ چراکه در آرای اندیشمندان پیش از او چنین که در آثار سعدی دیده می‌شود، یافت نمی‌شود و هرکس پس از او به نوشتارهایی در باب فلسفه اخلاق داشته، به گونه‌ای مستقیم یا غیرمستقیم وامدار شیخ شیراز است.

اهمیت این موضوع زمانی روشن می‌شود که بدانیم آموزه‌های او، با گذر هفت قرن همچنان امکان تبدیل به عمل دارد و درواقع، دستوری است برای زندگی انسان‌ها در همه قرون.

استاد دانشگاه و سعدی‌پژوه در گفت‌وگو با ایرنا آموزه‌های مبتنی بر فلسفه اخلاق سعدی را برای بشری که در روزگار شیوع بیماری زندگی می‌کند، تشریح کرد و گفت: از دیدگاه سعدی اولین مؤلفه‌های انسان اجتماعی عدالت‌محوری، اخلاق‌مداری و پرهیز از مردم‌آزاری، احسان، همدلی، نوع‌دوستی است که خود، نظم‌دهنده زندگی اجتماعی و مایه بقای آن است.

نوع‌دوستی و پدیدار کردن هویت انسانی از دید سعدی مصداق انسانیت است

فرح نیازکار ابراز داشت: از این میان، نوع‌دوستی و پدیداری احساس هویت انسانی در خلق، از دیدگاه او، مصداق انسانیت است و سعدی با گفتمانی استدلالی ـ ایجابی و با ترغیب همنوعان خویش به این امر، مسئولیت خطیرشان را یادآور می‌شود که: گرت به سایه در، آسایشی به خلق رسد/ بـهشـت بـردی و در سـایـه خـدا آسـای.

سعدی شناس: بحرانی که جامعه مدرن کنونی در ابعاد و زوایای گسترده و فراگیر با آن روبه‌رو است؛ نیازمند دوستی و مهرورزی از نوعی است که برخاسته از مبانی فکری و اندیشگانی نوع بشر باشد.

او با اشاره به اینکه سعدی ضرورت احساس همدلی و هم دردی انسان‌ها به یکدیگر را امری اجتناب‌ناپذیر می‌داند، به این گفته از شاعر شیراز اشاره کرد که: تو کز محنت دیگران بی غمی / نشاید که نامت نهند آدمی؛ بد و نیک مردم چو می‌بگذرد / همان به که نامت به نیکی برند. 

این استاد زبان و ادبیات فارسی اظهار کرد: از آنجا که سعدی معتقد است اساس عالم مطلوب پی ریخته نمی‌شود؛ مگر در سایه مهر و نوع‌دوستی که عالمی فراتر از عدل اجتماعی است،  به بسط ارزش‌های اخلاقی در جامعه می‌پردازد و هیچ قشر و سنخی را از یاد نمی‌برد؛  بر این اساس، بحرانی که جامعه مدرن کنونی در ابعاد و زوایای گسترده و فراگیر با آن روبه‌رو است؛ نیازمند دوستی و مهرورزی از نوعی است که برخاسته از مبانی فکری و اندیشگانی نوع بشر باشد.

سعدی مبشر وحدت، دوستی و اخلاق نظری و عملی است

نیازکار در توضیح اینکه چرا کلام اخلاقی سعدی در دوران مدرن فراتر از جغرافیای زبان فارسی همچنان مورد ارجاع است، گفت: یکی از خصیصه‌های انسانیِ جهان‌گستر شعر سعدی، این است که او مبشر وحدت، دوستی و اخلاق نظری و عملی بوده است.

او افزود: انسان در آثار سعدی، به عنوان یک کنشگر اجتماعی و بر مبنای حکمت عملی، در برابر خود، خانواده و اجتماع، وظایف و مسئولیت‌هایی بر عهده دارد که درصورت پرداختن به آنها، در وهله نخست و به تعبیر امروزی، شهروندی درست‌کردار و معقول‌رفتار  است.

سعدی پژوه: انسان در آثار سعدی، به عنوان یک کنشگر اجتماعی و بر مبنای حکمت عملی، در برابر خود، خانواده و اجتماع، وظایف و مسئولیت‌هایی بر عهده دارد که درصورت پرداختن به آنها، در وهله نخست و به تعبیر امروزی، شهروندی درست‌کردار و معقول‌رفتار  است.

این سعدی‌شناس عنوان کرد: براین اساس، درصورت ترویج و توسعه خصایص نیک شهروندی و توصیه آن به دیگران، به منظور نجات اجتماع و رستگاری انسان‌هایی که از آسیب‌های فکری و فرهنگی و اجتماعی در رنج‌اند، آنکسی دوراندایش و نوع‌دوست به شمار خواهد آمد که به باور سعدی، نه تنها در اندیشه نجات گلیم خویش از بلایا و حوادث تلخ است که در اندیشه نجات و رهایی جامعه است.

نیازکار این نوع نگاه را نواندیشانه خواند و گفت: همین است که می‌تواند ساختار بقای حکومت، ملت و سرزمینی را پی ریزد؛ از این رو افراد یک جامعه، به واقع اعضای یک پیکر به شمار می آیند که بقا و سلامت آنها، در گرو سلامت جمعی و جهانی است.

وی در پاسخ به این پرسش که "چگونه می‌توان از حکمت سعدی برای برون‌رفت از بحران‌های جهانی فعلی سود جست"، بیان کرد: سعدی مصلح و دردشناسی اجتماعی است. او دردها، دغدغه‌ها، آمال و آرزوی نوع بشری را به نیکی شناخته  و برای آنها، راهکارها و چاره‌اندیشی‌های آگاهانه  ارائه نموده است. آثار سعدی، تبلور هنری کامل احساس و عاطفه‌ای است از نوع عاطفه غنی انسانی؛ یعنی بیان احساس به جمال و کمال مطلق، از هر نوعی که می‌تواند وجود داشته باشد.

دغدغه‌های سعدی، نیاز انسان مدرن هم هست

این استاد دانشگاه آرمان‌گرایی سعدی در مفاهیم مختلف همچون عدالت‌خواهی، مدارا، راست‌اندیشی، صداقت، عشق و… را در لابه‌لای کلیات او قابل مشاهده دانست و ادامه داد: سعدی به‌منزله حکمت‌دان و دانای اجتماعی، نه از سر تفنن و تفاخر هنری که به منظور برآوردن یک پیوند اجتماعی با دیگر همنوعان خویش، به توصیف اصول انسان‌زیستی می‌پردازد. این همه، نه تنها نیازهای مردمان عصر او بوده که دغدغه‌های بشر در دوران مدرن نیز هست.

او با بیان اینکه نیاز امروز ما شناخت این مبانی و انس و پیوند دوباره با متون غنی است، عنوان داشت: باید بیاموزیم که کلام ارزشمند این بزرگان را به درون خانه و کاشانه مردم ببریم تا همگام با شناخت صوری کلام، به گونه کاربردی از این سخنان بهره گیریم؛ به بیان دیگر "ما را گریزی جز از پیوندی دیگر باره نیست".

نیازکار همچنین با اشاره به اینکه فقدان دوستی و مهرورزی در پرتو زندگی مدرن بر جوامع بشری سیطره افکنده و تهدیدی بنیادین برای آن محسوب می‌شود، ادامه داد: بی‌شک بحران کنونی، ما را به ضرورت احیای «دوستی» رهنمون می‌کند؛ دوستی در جوامع کوچک چندنفره، دوستی در شهر و سرزمین، دوستی میان ملت‌ها و دوستی میان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها. با احیای دوستی است که مفهوم احسان، همدردی و نوع‌دوستی، مصداق عملی می گیرد و شایسته آرزومندی سعدی که:خنک آنکه آسایش مرد و زن/ گزیـند بر آرایـش خویشـتن

وی میراث اخلاقی سعدی برای بشریت را عدالت‌محوری، اخلاق‌مداری و پرهیز از مردم‌آزاری، احسان، همدلی و نوع‌دوستی دانست و اظهار کرد: این موارد، خود، نظم‌دهنده زندگی اجتماعی و مایه بقای آن است. از این میان، نوع‌دوستی، از دیدگاه او، مصداق انسانیت است.

نخستین روز اردیبهشت ماه به مناسبت تاریخ نگارش گلستان، باعنوان روز سعدی در تقویم ملی ایران ثبت شده است.