دی‌ماه سال گذشته برای نخستین بار انتشار نام تپه باستانی تُم‌گاوان در شبکه‌های اجتماعی و خبرگزاری‌ها با تیتر کشف یک محوطه باستانی در تُم‌گاوانِ جیرفت، بازتاب قابل توجهی پیدا کرد و دیری نپایید که مسوولان از پایان کاوش‌ها در این محوطه خبر دادند. درحقیقت کشف آثار ارزشمندی در محوطه تُم‌گاوان دیگربار نگاه‌های باستان‌شناسان را به جیرفت و تمدن حاشیه هلیل خیره کرد.
بنا به گفته باستان‌شناسان، تمدن هلیل متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد بوده و دارای غنای تاریخی بالایی است، مدت‌ها چنین تصور می‌شد که کهن‌ترین تمدن جهان در سومر عراق ایجاد شده، اما کشف یک زیگورات (عبادتگاه) بزرگ با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگ صابونی و همچنین کتیبه‌ای خشتی به خطی ناشناخته در جیرفت باعث شد باستان‌شناسان درخصوص فرضیه‌ها و ادعاهای پیشین خود تجدید نظر کنند. اینکه شهری در حاشیه هلیل، روزگاری مهمترین مرکز تجاری جنوب شرق ایران بوده واقعا قابل تامل است.
همانطور که می‌دانید جیرفت سه رودخانه هلیل، ملنتی و شور دارد و یکی از مناطق سیل‌خیز کشور به شمار می‌رود، چندین سال قبل یک سیلِ خروشانی آمد و باعث شد تاریخ چند هزار ساله این دیار از دل خاک‌های تشنه، بیرون بزند، درواقع آن سیل بود که نام دقیانوس را بر سر زبان‌ها انداخت.
از شهر دقیانوس چه می‌دانید. این شهر تاریخی در شمال شرقی جیرفت و حاشیه هلیل‌رود واقع شده و یک افسانه نیست، این شهر با وسعت ۴۰ کیلومتر مربوط به دوره سلجوقیان بوده و جزو بزرگترین شهرهای پس از اسلام به شمار می‌رفته است. دقیانوس در زمان سلجوقیان از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه محسوب می‌شده و فرآوانی ثروت باعث شده بود تا این شهر بارها مورد حمله قبیله‌های بیگانه قرار گیرد. همین‌قدر بگویم که مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از دقیانوس به عنوان یک شهر باشکوه یاد کرده است.
ناگزیریم قبل از پرداختن به تُم‌گاوان، کمی از یافته‌های ارزشمند حاشیه هلیل بگوییم تا اهمیت و شکوه تُم‌گاوان را بهتر درک کنید. پس با تپه اسرارآمیز کُنارصندَل شروع می‌کنیم، این تپه هم یک شگفتانه بی‌بدیل از هزاره سوم قبل از میلاد است، تپه‌ای که در پنج کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب جیرفت واقع شده است، حتما شنیده‌اید که در آمریکا از کاوش‌های جیرفت، به عنوان بزرگترین طرح باستان‌شناسی خاورمیانه یاد می‌شود. به گفته کارشناسان، خطوط نوشته شده بر روی لوح خشتی کُنارصندَل نوعی خط هندسی است که هنوز رمزگشایی نشده، این خطوط قرن‌ها قدیمی‌تر از خطوط سومری، ایلامی و میخی است و این بدین معناست که حاشیه‌نشینان هلیل درواقع مخترع خط بوده‌اند.
در گزارش‌های متعددی به معرفی محوطه‌های باستانی جیرفت و هلیل پرداخته‌ایم و برای هرکدام از این مکان‌ها می‌توان کتاب‌ها و مقاله‌های زیادی به رشته تحریر درآورد، اما امروز می‌خواهیم از شگفتانه‌ای دیگر برایتان بگوییم، از تُم‌گاوان، منطقه‌ای که نامش برای اهالی جیرفت یک وجاهت و زیبایی خاصی دارد، شاید برای این است که این روستا زادگاه شهید محمد مشایخی است، همان بزرگمردی که در وصیتنامه‌اش برای مادر هیزُم‌فروش خود نوشت: "مادر جان، فدای شیرت و فدای دست‌های شکافته‌ات، مادر عزیزم، چقدر گرسنگی خوردی و ستم کشیدی و از رودخانه شور هیزم جمع کردی و به تُم‌گاوان آوردی تا غذایی برای ما تهیه کنی".
شاید بگویید این موضوع چه ربطی به بحث باستان‌شناختی دارد، اما اینها را گفتم تا بدانید تُم‌گاوان حتی بدون تپه باستانی هم برای جیرفتی‌ها ارزشمند است. اینجا فقط یک روستای ۹۰ خانواری از تمدن حاشیه هلیل نیست.
هنوز بسیاری اعتقاد دارند جیرفت، تمدنی است که لرزه بر پیکر تاریخ انداخته و مورخان را زیر بارِ سوال‌هایی بی پاسخ برده است. ۱۳ سال از نخستین کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه باستانی کُنارصندل به سرپرستی 'یوسف مجیدزاده' باستان‌شناس معروف می‌گذرد اما هنوز باستان‌شناسان، خط‌شناسان و نهادهای تاریخ‌نگاری دنیا نتوانسته‌اند نوشته‌های کتیبه جیرفتی را رمزگشایی کنند. بسیاری بر این باورند رمزگشایی این کتیبه، تاریخ را به چالش خواهد کشید، درحقیقت پیشینه واقعی هلیل و تپه‌های در حاشیه‌اش همچون یک راز در سینه هلیل محفوظ مانده است و امروز هم تپه‌ای دیگر رخ نموده، تپه‌ای در روستای تُم‌گاوان. به راستی حکایت این تپه‌ها چیست، اگر تپه باستانی تُم‌گاوان راهی میان‌بُر برای رسیدن به گذشته ابهام‌آمیز تمدن جیرفت باشد احتمالا در آینده‌ای نه چندان دور مشخص می‌شود بین‌النهرین نخستین نقطه مدنیت (شهرنشینی) بوده یا جیرفت.
می‌گویند جیرفت را باید از نزدیک دید، همانطور که محققان زیادی از نقاط مختلف دنیا آمدند و دیدند و متحیرانه به خانه‌هایشان بازگشتند، حقیقتا اینجا وَرای تاریخ است. تعداد آثار بدست آمده از کُنارصندل و دقیانوس به قدری زیاد است که موزه کوچک جیرفت قادر به نمایش همه آنها نیست و بخش زیادی از این آثار امروز در انبارهای مُهر و موم شده میراث فرهنگی محافظت می‌شوند و تمامی اینها حاصل کاوش‌های مقطعی و کوتاه‌مدت است. کاوش‌های کوتاه‌مدت و ناتمامی همچون تُم‌گاوان که هنوز در مرحله مطالعه لایه‌نگاری بوده و خاکِ بکرش نمایان نشده است. کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند نبود منابع مالی مناسب، عامل اصلی کاوش‌های جَست و گریخته این دیار است.
جنوب کرمان را اینگونه خشک و بیابانی نبینید، این دیار روزگاری آنقدر سرسبز بوده که به آن سبزواران می‌گفتند، منطقه‌ای سرسبز و حاصلخیز در میانه سه رودخانه وحشی، یک دشت پهناور با تپه‌هایی پوشیده از گیاهان مختلف و صدای مداوم زنگوله دام‌ها، شاید اهالی دولت‌آباد آن روزها بیشتر به گاوداری می‌پرداختند و گاوهایشان روی تپه‌ای چرا می‌کردند که مردمِ منطقه به آن، تپه گاوها می‌گفتند، در گویش محلی تُم به معنی تپه بوده و امروز ما به آن تپه شگفت‌انگیز، تُم‌گاوان می‌گوییم.
یافته‌هایی ارزنده از تمدن جیرفت
محمد سالاری رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جیرفت به خبرنگار ایرنا گفت: در فصل نخست کاوش در منطقه باستانی تُم‌گاوان اطلاعات ارزنده و جدیدی از روند تکاملی فرهنگ‌های جیرفت و مردمان حاشیه هلیل در اختیار باستان‌شناسان قرار گرفت که مربوط به دوران پیش از شکل‌گیری تمدن و شهرنشینی در این منطقه است.
وی تصریح کرد: تُم‌گاوان با بیش از ۹ متر ارتفاع در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و بر اساس شواهد، سه دوره مهم فرهنگی یعنی عصر مس و سنگ، عصر مفرغ و دوره‌های تاریخی دیگری همچون هخامنشی و اشکانی را در خود نهان کرده است. این ویژگی در کمتر محوطه باستانی در حوزه فرهنگی هلیل‌رود دیده می‌شود و نشانگر اهمیت دوچندان این تپه است.
رییس اداره میراث فرهنگی جیرفت بیان داشت: متأسفانه بخش‌های بزرگی از این تپه در اوایل انقلاب به شدت تخریب شده و از بین رفته است. این وضعیت به ویژه در بخش جنوبی تپه اسفناک‌تر بوده و تقریبا یک سوم آن نابود شده است، ساخت و سازهای اطراف محوطه به ویژه یک پمپ‌بنزین در جنوب و جاده آسفالته جیرفت - بندرعباس در غربِ تُم باعث تخریب جدی این بخش‌ها شده است.
به گفته سالاری، فصل نخست کاوش در تپه تُم‌گاوان با عنوان لایه‌نگاری از دوم دی‌ماه ۹۸ آغاز شد و پس از ۲ ماه پایان یافت. این طرح با همکاری دانشگاه جیرفت و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان اجرا شد. در این فصل دانشجویان رشته باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت توانستند دوره آموزشی عملی خود را طی کنند.
وی افزود: هدف از انجام کاوش‌های لایه‌نگاری در محوطه‌های باستانی، به دست آوردن یک شناخت کلی از محوطه همچون شناخت دوره‌های مختلف، چگونگی ایجاد و شکل گیری محوطه و آشنایی با ترتیب قرار گرفتن لایه‌های باستانی روی یکدیگر، پیش از انجام کاوش‌های گسترده است.
سالاری ادامه داد: آثار به دست آمده از کارگاه‌های تُم‌گاوان متعلق به دوره فرهنگی موسوم به مس و سنگ با قدمت ۶ هزار سال است. یافته‌های بسیار مهم و با ارزشی همچون چند مُهر و اثر مُهر، ابزارها و تراشه‌های سنگی به همراه هزاران قطعه سفال شکسته به دست آمده که قطعا در مطالعات باستان‌شناسی تأثیر چشمگیری خواهد داشت.
کاوش‌های ناتمام
میثم شهسواری باستان‌شناس جیرفتی در خصوص تُم‌گاوان به خبرنگار ایرنا گفت: این تپه سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و بعد از آن هیچ فعالیت باستان‌شناسی در آن انجام نشد.
او نیز تکمیل فرآیند کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران را یک رویا عنوان کرد و افزود: همین کاوش‌های نیمه‌کاره و ناتمام باعث شده سوالات زیادی در ذهن کاوش‌گران بدون پاسخ باقی بماند.
شهسواری اظهار داشت: اگر بتوانیم سه فصل دیگر در تُم‌گاوان کار کنیم به نتایج خوبی دست خواهیم یافت.
وی تصریح کرد: فصل نخست کاوش را با حداقل اعتبار انجام دادیم و این کاوش درواقع یک فعالیت کوچک‌مقیاس و در حد لایه‌نگاری بود لذا یک کاوش خوب در این تپه، نیازمند ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار است.وی تصریح کرد: فصل نخست کاوش را با حداقل اعتبار انجام دادیم و این کاوش درواقع یک فعالیت کوچک‌مقیاس و در حد لایه‌نگاری بود لذا یک کاوش خوب در این تپه، نیازمند ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار است.
سوالی که ذهن بیشتر مردم را درگیر کرده این است که چرا برای کشف پیشینه‌های فرهنگی کشور ما بودجه‌های مناسب درنظر گرفته نمی‌شود، پس گفتیم این سوال را از یک باستان‌شناس بپرسیم که داخل گود است و چنین پاسخی دریافت کردیم: بودجه‌ها را ادارات کل باید تامین کنند اما خوب است بدانید اعتبارات معمولا به اینگونه پژوهش‌ها اختصاص نمی‌یابد.
جیرفتی‌ها خاطرات تلخ دهه گذشته را خوب به یاد دارند، همان اوایلی که حکایت گنج‌های کُنارصندل بر سر زبان‌ها افتاد و میراث ملی سرزمینمان دست‌خوش تاراج شده بود، چه آثار گران‌بهایی که با حفاری‌های غیرمجاز، متلاشی نشد. آری، تا تدابیر لازم برای حفاظت از گنجینه‌های هلیل اتخاذ شد، ثروت‌های زیادی به تاراج رفت. با یادآوری وقایع آن دوره از شهسواری در خصوص نگرانی مردم نسبت به حفاظت لازم از تُم‌گاوان سوال کردیم. او گفت: خوشبختانه در بحث حفاظت فیزیکی از تپه تاریخی تُم‌گاوان مشکلی نداریم، این تپه دارای اهمیت زیادی است چون یک تپه چند دوره‌ای و از معدود تپه‌هایی است که یافته‌های ارزشمند و موثری را به ما ارائه خواهد داد.
باستان‌شناس جیرفتی با بیان اینکه تُم‌گاوان متعلق به دوره باستان است گفت: اطلاعات اندکی داریم اما اگر کاوش‌ها را با کیفیت انجام دهیم کمک می‌کند خلاء‌های تاریخی باستان‌شناسی جیرفت پُر شود.
تم گاوانِ عصرِ قدیم، برای به رخ کشیدن اعتبار ۶ هزار ساله خود در عصر جدید، اعتبار مالی مناسب نیاز دارد.
به گفته فریدون افعالی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان، کاوش‌های باستان شناختی تم‌گاوان ثابت کرد دست کم حدود ۶ هزار سال قبل یک سیستم مدیریت اداری در منطقه جنوب کرمان از ایران وجود داشته است.
شهرستان جیرفت با ۳۰۸ هزار نفر جمعیت از چهار بخش مرکزی، اسماعیلی، ساردوئیه و جبالبارز تشکیل شده و در فاصله ۲۳۰ کیلومتری جنوب کرمان واقع است.
در موزه باستان شناسی جیرفت افزون بر ۵۰۰ اثر تاریخی همچون مجسمه‌هایی از جنس مفرغ، سفال‌های منقوش و ساده و زیورآلات بسیار زیبایی به نمایش درآمده است.
استان کرمان با هفت اثر جهانی، ۷۰۰ اثر ملی و هزاران جاذبه تاریخی و طبیعی از مقاصد مهم گردشگری کشور به شمار می‌رود.
