سایه باورهای سنتی بر کشت برنج مازندران

کشاورزی و برنج کاری در استان مازندران ریشه چند هزار ساله دارد. استنادات تاریخی نشان می دهد که برنجکاری در زمان مازیار بن قارن آخرین فرمانروای "کارنوندیان" از سلاطین تبرستان یعنی یک هزار و ۲۰۰ سال پیش در این خطه رواج داشته است. البته روایات دیگری وجود دارد که از زمان اشکانیان برنج در جلگه تبرستان و گیلان کشت می شد و قوت غالب مردم این منطقه را تشکیل می داد. 

شالیکاری یا کشت برنج در طول تاریخ خود تحولاتی را تجربه کرده است و همواره تحولات جزو جدایی ناپذیر کشاورزی در تاریخ بشریت محسوب می شود که با تغییر سبک تغذیه و تعداد جمعیت در جهت بهبود تولید قدم برداشته است ، اما شالیکاری در مازندران در آخرین تحول خود یعنی عبور از کشت سنتی و رفتن به سمت کشت مکانیزه یا همان صنعتی سال هاست با مقاومت رو به رو است.

برای نخستین بار سال ۱۳۷۱ بود که کشت مکانیزه یا به اصطلاح ایرانی کشت ماشینی محصول برنج وارد مازندران شد. این روش کشت که از همان ابتدا با بدبینی و حتی تمسخر بسیاری از کشاورزان مواجه شد، تسلیم نشد و تا به امروز بر تلاش خود برای تغییر سبک کشت ادامه داد. البته این تغییر نوع کشت با توجه به کاهش ذخایر آبی ، محدودتر شدن اراضی کشاوری ، افزایش مصرف امری الزامی و ضروری بود تا کشت برنج بتواند پاسخگوی مصرف کنندگان باشد. 

با این حال پس از گذشته بیش از ۲۸ سال از آغاز مکانیزاسیون در شالیکاری مازندران تازه امسال پیش بینی می شود حدود ۱۰۰ هزار هکتار از ۲۱۵ هزار هکتار اراضی شالیزاری استان به صورت مکانیزه کشت شود. 

با وجود صنعتی شدن شالیزاری در برخی کشورها در مدت کوتاه حتی کمتر از یک دهه، اینکه چرا کشاورزی سنتی مازندران همچنان مقاومت می کند ، پرسشی قابل تامل است. جالب اینجاست که با وجود اینکه تقریبا تمامی مرحله برداشت شالی در مازندران به صورت مکانیزه انجام می شود ، مهم ترین بخش کشت یعنی نشاکاری یا کشت بذر همچنان به صورت سنتی پیش می رود.

در بررسی ها و ارتباط با کشاورزان مختلف مشخص شده است کشت سنتی بیش از توجه به پیشرفت های علمی از باورهای سنتی تغذیه می شود که آنها را از قدم برداشتن در جهت کشاورزی صنعتی باز می دارد. 

اعتقاد به برکت در نشاء با دست

شمس الله هادی زاده یکی از کشاورزان بابلی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: تجربه به ما ثابت کرده نشاکاری با دست نه تنها برکت بیشتری دارد، بلکه محصول بهتری نیز تولید می شود. 

وی که به گفته خودش هنوز یک بار در شالیزارهای خود نشاکاری مکانیزه را امتحان نکرده است ، افزود: پدرانمان با دست نشا می کردند و فکر می کنم ادامه همان شیوه بهترین کار است. 

هادی زاده ۵۳ ساله همچنین گفت : کشت مکانیزه خطر آسیب پذیری جوانه شالی از مسائلی همچون سیلاب را بیشتر می کند و ساقه های ضعیف تری کاشته می شود. 

مسلم مطلبی ۳۵ ساله از دیگر کشاورزان بابلی که با پدرش در کشت برنج فعالیت می کند، اظهار داشت: با وجود اینکه خودم اعتقاد به کشت مکانیزه دارم ، اما پدرم این مساله را قبول نمی کند و معتقد است با این روش  از میزان محصول دهی کاهش می یابد.

وی ادامه داد: حتی بارها پدرم را پیش کارشناسان جهاد کشاورزی بردم و آنها توضیحات خوبی ارائه دادند ، اما باز هم او قبول نمی کند و بر کشت سنتی اعتقاد دارد. البته بخشی از حرفش این است که باید از زمین ما کارگران هم روزی بخورند و با کشت ماشینی این خیر و برکت از کارگرها  و زمین می رود. 

این کشاورز جوان گفت : با افزایش قیمت کارگر و هزینه های جانبی کشت سنتی هزینه ها را بالا برده است و تقریبا دیگر مقرون به صرفه نبوده زیرا هزینه با درآمد در خوشبینانه ترین حالت برابر است و در بدبینانه ترین حالت باید از جیبمان هزینه کنیم. 

بازی با سادگی کشاورزان

در طرف دیگر داستان اصغر درزی یکی یگر از شالیکاران مازنی که به گفته خود چهارمین سال کشت مکانیزه را تجربه می کند گفت: متاسفانه من هم سالیان سال در مقابل این مدل کشت غفلت و مقاومت می کردم. 

وی با بیان اینکه مقاومت کشاورزان بیشتر در دنباله روی از پدرانشان و باورهای غلط است ، افزود: متاسفانه به دلیل سالخوردگی و سادگی کشاورزان ، برخی از این باورهای غلط و اشتباه و شایعات درباره کشت مکانیزه را سرکارگران و کارگران شالیزاری برای از دست ندادن موقعیت شغلی ایجاد می کنند. 

به گفته درزی نه تنها در صورت رعایت نکات کارشناسی کشت مکانیزه به طرز چشمگیری هزینه کشت برنج را کاهش می دهد، بلکه از نظر تولید نیز به دلیل رعایت فاصله نشاکاری میزان برداشت را نیز افزایش می دهد. 

او گفت: علاوه بر این ، کارهای سخت از جمله خزانه گیری  و مراقبت شبانه روزی از خزانه جهت جلوگیری از آسیب را نیز از دوش کشاورز برداشته و کشت را راحت تر می کند . 

پافشاری بر باورها 

یکی از کارشناسان زراعت درباره کشت مکانیزه به خبرنگار ایرنا گفت: متاسفانه کشت صنعتی همواره با مقاومت جوامع محلی و بومی در هر جغرافیای کشاورزی رو به رو بوده است. 

بهمن نادری افزود: برخی کشاورزان به خصوص سالخوردگان سختی در کشاورزی سنتی و آبا و اجدادی خود را می پذیرند و تحمل می کنند ولی حاضر به تغییر رویه یا حداقل امتحان شیوه جدید برای یکبار هم نیستند. 

او اضافه کرد: جالب است همین کشاورزانی که در مقابل مثلا نشاکاری مکانیزه مقاومت می کنند ، برداشت محصول خود را به صورت ماشینی انجام می دهند و روش های سنتی را سخت و پر هزینه می دانند.

به گفته این کارشناس زراعت ، با وجود اینکه در چهار سال گذشته کشت مکانیزه برنج جهش بزرگی را نسبت به ۲۰ سال پیش داشته ، اما هنوز تغییر ذائقه این افراد نیاز به انجام کار فرهنگی دارد.

مزایا و معایب نشا مکانیزه

این کارشناس زراعت به مزایا و معایب کشت مکانیزه اشاره کرد و گفت: تنها نقطه ضعف موجود در کشت مکانیزه زمان برداشت است که در بدترین حالت یک هفته دیرتر از نشاکاری سنتی برداشت می شود. 

نادری افزود : اتکای کشاورزان به این یک هفته به خاطر کشت دوم است تا بتوانند زودتر دوباره شالیزار را زیر کشت ببرند که البته در صورت رعایت نکات کارشناسی در کشت مکانیزه این وقفه یک هفته ای هم ایجاد نمی شود. 

وی به مزایای کشت نشاکاری صنعتی و ماشینی اشاره کرد و گفت: مهم ترین مزیت کشت مکانیزه کاهش حدود ۳۰ درصدی هزینه تمام شده تولید است که کمک بزرگی به کشاورز در سودآوری می کند. 

کارشناس زراعت همچنین بر افزایش حدود ۱۰ درصدی میزان تولید در کشت مکانیزه اشاره کرد و افزود : در این مدل نشاکاری به دلیل اینکه می توان ساقه را از شرکت های بانک نشا خریداری کرد، نه تنها هزینه را کاهش می دهد، بلکه ریسک آسیب پذیری به خزانه داری را نیز کاهش خواهد داد. 

نادری با بیان استفاده از ۹۰ کیلو بذر برای هر هکتار نشاکاری در شیوه سنتی ادامه داد: روش مکانیزه نشاکاری تنها نیاز به حدود ۵۰ کیلو بذر دارد که از لحاظ کاربرد بذر نیز شاهد کاهش ۴۰ درصدی هستیم. 

 وی خزانه داری در روش سنتی را زمان بر توصیف کرد و گفت: در صورتی که در روش سنتی باید ۳۰ روز بذر در خزانه نگهداری شود، در روش بانک نشا و مکانیزه ۲۰ روز زمان لازم است که از یک لحاظ مدت برداشت محصول را نیز کاهش خواهد داد.

این کارشناس زراعت همچنین به کاهش ریسک پذیری و استرس کشاورز در نشاکاری مکانیزه اشاره کرد و اظهار داشت: در این روش کشاورز با شرکت های بانک نشا بر حسب قرارداد ، ساقه نشاء دریافت می کند و هرگونه خساراتی به بذر به مسئولیت شرکت خواهد بود ، در حالی که در روش سنتی در صورت آسیب به خزانه کشاورز باید یا از کشاورز دیگر ساقه نشا بخرد یا اینکه بار دیگر خزانه گیری کند. 

وی همچنینی اظهار داشت: به دلیل نشاکاری ردیفی در کشت مکانیزه ، نه تنها هوادهی و نور رسانی به ساقه شالی بهتر خواهد بود ، بلکه شالی را در برابر آسیب انواع آفت ها و قارچ ها مقاوم تر خواهد کرد. 

به گفته او، علاوه بر همه این مزیت ها  نوع کشت مکانیزه دیگر مراحل شالیکاری مانند وجین و برداشت را نیز تسهیل خواهد کرد. 

حمایت دولت از کشت مکانیزه 

رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران نیز با اشاره به اینکه باورهای غلط باید از شالیکاری مازندران برچیده شود، افزود: دولت نیز در سالهای اخیر حمایت های گسترده ای از کشت مکانیزه کرده است و حتی در هزینه خرید ماشین آلات نیز به کشاورز تسهیلات ارزان قیمت اعطا می کند. 

عزیز الله شهیدی فر پرداخت تسهیلات برای خرید دستگاه نشا کار را ۱۰ روزه عنوان کرد و افزود: با توجه به شیوع ویروس کرونا و رعایت فاصله گذاری اجتماعی کشت مکانیزه یک راهکار مطمئن برای حفظ سلامت کشاورز است. 

وی با اشاره به اینکه امسال ۳۰۰ دستگاه نشاکاری جدید به کشاورزان تحویل شده است ، افزود :هم اکنون ۲ هزار و ۷۲۸ دستگاه نشاکار در مازندران فعال است . 

رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران گفت:  طی ۶ سال اخیر با حمایت های دولت و ارایه تسهیلات یارانه ای و حمایتی به این بخش تا سال گذشته نشاء برنج حدود ۳۵ درصد اراضی شالیزاری مازندران به صورت مکانیزه انجام شد.

شهیدی فر افزود: ما مصمم هستیم شالیکاری مازندران به سمت مکانیزه و روش صنعتی کامل هدایت کنیم و در این مسیر تمامی حمایت و روش های آموزشی را در در دستور کار خود داریم.