مسلمانان بسته به شرایط فرهنگی،اجتماعی و تاریخی خود با آئین ها و آداب و رسوم خاصی به استقبال ماه مبارک رمضان رفته و در این ایام آئین های خاصی را برگزار می کنند تا شکوه و عظمت این ایام را بهتر درک کرده و سپری کنند.
مردم قزوین مانند سایر هموطنان خود از دیرباز آداب و رسوم و آئین ها خاصی در خصوص ماه رمضان داشته اند که متاسفانه در دهه های اخیر با تغییر سبک زندگی بیشتر آنها رو به فراموشی گذاشته شده است با این حال آشنایی با آنها به ویژه برای نسل نو خالی از لطف نخواهد بود.
برخی از این آئین ها که همگی دارای رگه های معنوی هستند، مربوط به استقبال و به پیشواز رفتن ماه مبارک رمضان بوده و برخی نیز در حین این ماه انجام و برگزار می شده است.
میهمانی یا بزم گل خندانی، سحرخوانی یا مناجات سحر، حناگذاری روی دستان، خانه تکانی،دوخت پیراهن مراد دختران دم بخت، ساز و دهل سحرگاهان تنها بخشی از این سنت ها و آئین ها بوده که امروزه تنها اسمی و نامی از آنها باقی مانده است که در ادامه این گزارش در مصاحبه با یکی از تاریخ پژوهان قزوینی به معرفی و مرور آنها می پردازیم.
محمد حسن سلیمانی تاریخ پژوه قزوینی در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: ماه رمضان برای مسلمانان ماهی پرعظمت، میمون و مبارک به شمار می رود و از قرن ها قبل همزمان با فرا رسیدن این ماه سنت ها و آداب های مختلفی را در ایران و پهنه سرزمین هایی که دارای تمدن و فرهنگ پارسی بودند را شاهد بوده ایم.
خانه تکانی منازل برای استقبال از ماه رمضان و خانه تکانی دل
موسس انجمن فرهنگی و تاریخی عالی قاپو با بیان اینکه برخی سنن و رسم و رسومات قزوینی ها در خصوص ماه مبارک رمضان با دیگر مردم کشور مشترک بوده و برخی نیز منحصر به فرد هستند، افزود: خانه تکانی یکی از این رسم و رسوم ها بوده که در اواخر ماه شعبان در میان قزوینی ها رواج داشته و همزمان با تنظیف و نظافت مساجد و بقاع متبرکه انجام می شده است.
وی اظهار داشت: قزوینی ها در اواخر ماه شعبان همچون اواخر اسفند ماه که مردم برای نوروز خانه تکانی می کردند، به تنظیف خانه می پرداختند و خود را برای ضیافت ماه خدا آماده می کردند.
سلیمانی با بیان اینکه در آخرین روز شعبان قزوینی ها برای دیدن هلال ماه رمضان می کوشیدند تا خبر آمدن آنرا به یکدیگر بدهند،گفت: یک سنت حسنه دیگر قزوینی ها برای ماه رمضان این بود که آنها حساب ها و شبهات مالی خود را تا پیش از رسیدن این ماه مبارک برطرف می کردند تا دینی به گردن نداشته باشند.
این تاریخ پژوه گفت: یکی از سنت هایی که قزوینی ها به مناسبت ماه مبارک رمضان انجام می دادند برگزاری جشن گل خندانی بود که در برخی نقاط کشور به عنوان کلوخ اندازی معروف بود و در واقع مراسمی بوده که به افتخار روزه اولی ها برگزار می شده و یکی از مراسم هایی بوده که با انجام آن به پیشواز این ماه مبارک می رفتند.
وی در خصوص این مراسم گفت: در آخرین جمعه پیش از حلول ماه رمضان، این جشن در منزل یکی از بزرگان خانواده برگزار می شده و در آن انواع غذاهای مقوی سرو می شد تا افراد با جسمی توانمند خود را برای یک ماه روزه داری آماده کنند.
سلیمانی اظهار داشت: البته این جشن اگر ماه رمضان مصادف با بهار و یا تابستان می شد به جای خانه در باغات و طبیعت قزوین برگزار می شد و در آن انواع غذاها از جمله حلوا ترک که با آرد و شیره انگور چفته و روغن حیوانی تهیه و در سفره قرار می گرفته است و افراد معتقد بودند با خوردن آن جسمشان برای روزه داری بهتر آماده می شود.
حناگذاری دستها و ساز و دهل سحرگاهان
این قزوین پژوه در ادامه گفت: یکی دیگر از اعمال و رسوماتی که مردم قزوین به مناسبت ماه مبارک رمضان داشتند، گذاشتن حنا در دستان خود بوده که به ویژه در میان مردان رواج داشته است.
وی با بیان اینکه قزوینی ها معتقد بودند که برای شرکت در ضیافت الهی باید ظاهری آراسته داشته باشد و زدن حنا نیز با این هدف انجام می شد،ادامه داد: هدف از حنا گذاشتن تطهیر، آراسته کردن و آماده شدن برای شرکت در ضیافت و بزم الهی بوده در ماه مبارک رمضان بوده است، همان گونه که در عروسی ها نیز این کار رواج دارد و افراد معتقدند انجام این کار شگون دارد و یا باید اشاره کرد که در دروان دفاع مقدس در شب های عملیات، رزمندگان اسلام به سرشان حنا می زدند تا به پیشواز شهادت بروند.
سلیمانی اظهار داشت: یکی دیگر از رسم هایی که در این ایام در قزوین متداول بود، حضور افرادی از جوانان با ساز و دهل و طبل در کوچه ها و معابر ساعتی قبل از اذان صبح و در هنگامه سحر بود که افراد را برای سحر بیدار می کردند.
این تاریخ پژوه با بیان اینکه این رسم در دوره قاجاریه رواج داشته و بعدها به صورت شلیک توپ درآمده و تا دوره پهلوی اول نیز تداوم یافته است،افزود: نقل است که هنگام سحر و همچنین هنگام افطار توپی را از بالای میمون قلعه فعلی (یکی از بناهای تاریخی ثبت شده قزوین) شلیک می کردند تا روزه داران پس از سحر دست از طعام کشیده و همچون در وقت اذان مغرب دست به طعام ببرند و افطار کنند که گفته می شود این رسم تا دهه بیست رواج داشته است.
وی از سحرخوانی یا مناجات سحر به عنوان یکی دیگر از آداب و رسوم مردم قزوین در ماه مبارک رمضان در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی یاد کرد و گفت: میرزا ابوالحسن خان اقبال آذر قزوینی یکی از بزرگان موسیقی ایران و از شاگردان ملاعبدالکریم جناب قزوینی یکی از مناجات خوان های شهره قزوین بود که در ماه مبارک رمضان با حضور در مسجد جامع عتیق با نوای محزون و سوز خاصی به مناجات می پرداخت.
سلیمانی همچنین گفت: حاج حسین کبابی، میرزا احمد ثقفی، میرزا علی تحریری، رمضان رنگرز و قدرت عطار از دیگر مناجات خوان های مطرح و شهره قزوین در این دوره ها بودند که مردمان قزوین با نوای آنها سحرگاهان ماه رمضان را به صبح می رساندند.
وی اظهار داشت: اذان خواندن در پشت بام در سحرگاهان ماه رمضان از دیگر سنت هایی خاص این ایام در قزوین بود که امروزه با حضور رسانه منسوخ شده است.
زیارت چهار تا هفت امامزاده و حضور در سی مسجد
این تاریخ پژوه در بخش دیگری از صحبت های خود گفت: از دیگر آداب و رسومی که بین قزوینی ها بویژه بانوان در ماه مبارک رمضان رواج داشت، زیارت چهار تا هفت امامزاده بود و شهروندان این شهر خود را در این ایام مقید می دانستند که به زیارت چهار یا هفت امامزاده بروند و این اماکن مقدس قران و نماز و ادعیه بخوانند و معمولا امامزاده حسین، امامزاده اسماعیل، امامزاده سلطان سید محمد و آمنه خاتون جزو بقاع متبرکه ای بود که در این ماه زائران زیادی را به خود می دید.
وی ادامه داد: یکی دیگر از اعمالی که بین بانوان قزوینی در ماه مبارک رمضان رواج داشت حضور در پنج یا سی مسجد بود و افراد اعتقاد داشتند که با حضور در این اماکن مقدس و عبادت در آنها، این مکان های شریف در رستاخیز و روز قیامت به نفع آنها شهادت می دهند که این فرد مومن در این مکان ها به عبادت پرداخته که این رسم اکنون کم و بیش در بین بانوان کهنسال قزوینی باقی مانده است.
سلیمانی گفت: از دیگر آداب و رسوم قزوینی که در ماه مبارک رمضان رواج داشته بردن افطاری به منزل بستگانی که یک عضو خانواده شان را پیش از این ماه در آن سال از دست داده اند بود و همچنین بردن افطاری به منزل نو عروس نیز مرسوم بوده که این رسم نیز خوشبختانه اکنون وجود دارد.
وی اظهار داشت: دعوت بزرگان خانواده از سایر اعضا برای صرف افطاری نیز در قزوین متداول بوده که اکنون نیز وجود دارد.
سفره های ساده افطاری با غذاهای سنتی قزوین
این تاریخ پژوه با بیان اینکه سفره های افطاری قزوینی ها منحصر به فرد بوده است، افزود: این سفره ساده اما با وجود غذاهای مقوی زینت بخش می شده که اکنون نیز به چشم می خورد.
سلیمانی افزود: دویماج ( از غذاهای مخصوص قزوین شامل نان خشک کرده نم دار، پنیر، گردو و سبزیجات معطر، گوجه و پیاز سرخ شده) و همچنین آش حلیم در کنار فرنی، حلوا و شله زرد پای ثابت سفره افطاری قزوینی ها بوده است.
وی ادامه داد: برخی شهروندان قزوینی همچنین یک نوع نان به نام پنجه کش از آرد و روغن حیوانی تهیه می کردند که بسیار مقوی بوده و برخی از قزوینی ها نیز که دارای تنور خانگی بودند پیش از ماه مبارک رمضان نانوا می آوردند و نان مورد نیاز خود را برای این ایام تهیه کردند.
این تاریخ پژوه از نقالی خوانی در قهوه خانه ها به عنوان یکی دیگر از رسوماتی که در ماه مبارک رمضان در قزوین رواج داشته نام برد و گفت: البته نقالی خوانی در درب جنوبی امامزاده حسین (ع) قزوین نیز در این ایام رواج داشته است.
نقالی خوانی و پیراهن مراد دختران دم بخت
سلیمانی با بیان اینکه نقالی خوانی در ماه رمضان تا دهه ۳۰ در قزوین رواج داشته است،افزود: بعدها با آمدن رادیو و تلویزیون این آئین به فراموشی سپرده شد و همچنین قهوه خانه ها نیز موقعیت اجتماعی خود را یکی از کانون های تعاملات اجتماعی در دوره قاجاربه و پهلوی اول بودند را از دست دادند.
وی اظهار داشت: در ماه مبارک رمضان همچنین زورخانه های قزوین شب های شلوغی را به خود می دیدند و معمولا محل برگزاری آئین های گلریزان بودند.
سلیمانی گفت: یکی از دیگر رسم و رسومات قزوینی که خیلی به آن تاکید داشتند جشن شب ۲۷ ماه مبارک رمضان همزمان با به درک واصل شدن قاتل امیر المومنین (ع) بود که کله پاچه نذری می دادند و استخوان آن را نیز با هدف تقویت خاک در باغستان سنتی دفن می کردند.
این تاریخ پژوه افزود: یکی دیگر از آداب قزوینی ها در ماه مبارک رمضان همزمان با بیست و هفتمین روز از این ماه آئین پیراهن مراد دختران دم بخت بود که برای بخت گشایی دختران جوان انجام می شد و به این ترتیب بود که یکی از بانوان سادات ابتدای صبح به بازار می رفت و پارچه تهیه می کرد و آنرا با حضور بانوان دیگر به مسجد می برد و دوخت پیراهن تا پیش از اذان ظهر انجام می شد و پس از آماده شدن آنرا به تن دختری که دم بخت قرار داشت می کردند و دعا می کردند تا پایان سال به خانه شوهر برود.
سلیمانی اظهار داشت: متاسفانه بیشتر آداب و سننی که به ان اشاره شد امروزه رنگ باخته و افراد بسیار کمی هستند که همچنان به انها مقید باشند و باید اعتراف کرد با تغییر در ساختارهای فرهنگی و اجتماعی طی چند دهه گذشته بسیاری از آداب و سنن و رسم و رسوماتی که هر کدام براساس خاستگاه های اجتماعی و فرهنگی خاصی ظهور پیدا کردند امروزه به دست فراموشی سپرده شده اند.
عدم امکان ثبت سنن منسوخ شده ماه رمضان در آثار ملی
احسان نورانی سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین در گفت و گو با ایرنا گفت: با تغییر سبک زندگی و ظهور و بروز فناوری ها که نحوه زیست انسان ها را دچار تحول کرده بودند متاسفانه شاهد افول بسیاری از آداب و رسوم و فراموشی آنها هستیم که آداب و رسوم مربوط به ماه مبارک رمضان نیز از این موضوع مستثنی نیست.
وی با بیان اینکه در حال حاضر بسیاری از سنت هایی که در قدیم الایام مردم قزوین در ماه مبارک رمضان آنها را انجام می دادند منسوخ شده و امروزه تنها افراد سالخورده آنها را به یاد دارند، اظهار داشت: متاسفانه امکان ثبت آئین های سنتی مردمان قزوین در ماه مبارک رمضان با توجه به آنکه به فراموشی سپرده شده و اکنون اجرا نمی شوند، وجود ندارد.
این مسوول گفت: برای ثبت یک اثر در فهرست آثار ناملموس در فهرست آثار ملی براساس ضوابط تعیین شده باید آن اثر زنده و پویا و در حال اجرا باشد و آثار منسوخ شده قابلیت ثبت ندارند.
قابلیت احیای برخی از آداب و سنن ماه رمضان
این مسوول گفت: البته بحث احیای رسم و رسومات با ثبت انها متفاوت است و می توان با برنامه ریزی و استفاده از ظرفیت دستگاه های فرهنگی از جمله شهرداری ها و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی برخی از این رسومات را دوباره احیا کرد و یا به شکل نمادین آنها را برگزار کرد.
نورانی اظهار داشت: این موضوع موجب می شود تا نسل جوان با آداب و سنن قدیمی ها در ماه مبارک رمضان آشنا شوند.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین افزود: البته شکل برگزاری برخی آئین ها مانند گل خندانی تغییر پیدا کرده و بعضی از آئین ها مانند حضور در مساجد و امامزاده های مختلف و تهیه دویماج، طبخ آش حلیم و دادن نذری در ماه مبارک رمضان در قزوین همچنان رواج دارد.
نظر شما