صنایع دستی؛ شاخص‌ترین هنر بومی و فرهنگی ایران

ایران از سده‌های گذشته تا امروز یکی از بزرگ‌ترین و معروف ترین صادرکنندگان هنرهای دستی به شمار می‌رود در حقیقت ایران با تمدنی دیرینه و پربار یکی از پایه‌گذاران تمدن فرهنگی و تاریخی در میان تمام کشورهای دنیا محسوب می‌شود. این جلوه از تمدن ایران را می‌توان در هنر به جا مانده از نیاکان ایرانیان در آثار تاریخی یافت، یکی از این هنرها، هنر صنایع دستی است که جلوه‌ای از فرهنگ قومی و ملی را به عرصه ظهور می‌رساند. به طور کلی صنایع دستی را باید استفاده از هنر دست افراد به واسطه ابزارهای اولیه و مواد بومی که اقدام به تولید یک صنعت هنری می‌کنند به حساب آورد. همچنین صنایع‌دستی در اقتصاد کشور نقش مهمی را ایفا می کند، برای نمونه در ایران این هنر به توسعه اقتصادی کمک می کند، همچنین بسیاری از صاحب نظران نیاز به سرمایه‌ اندک برای ایجاد، راه‌اندازی و بهره‌برداری، کاربر بودن این صنایع و نیاز به سرمایه‌گذاری اندک سرانه برای ایجاد یک شغل، عدم نیاز به تخصص‌های فنی و حرفه‌ای بالا و سازگاری و استفاده از مهارت‌های بومی، بازار ساده فروش محصولات و سرانجام قابلیت و توانایی ایجاد درآمدزایی را از جمله  قابلیت‌ها و ویژگی‌های این صنایع می دانند. همچنین با توجه به اینکه در سال‌های گذشته بحث اقتصاد بدون اتکا به نفت و اقتصاد مقاومتی با تاکیدات مکرر مقام معظم رهبری در زمره سیاست‌های کلی نظام قرار گرفته است و در شرایطی که مساله بیکاری و ایجاد اشتغال مولد همراه با افزایش تولید داخلی و توسعه صادرات غیرنفتی و فراهم کردن زمینه مشارکت مردم در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی مهمترین دغدغه مسوولان و در صدر برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور است، توجه به صنایع دستی و اهمیت آن به دلیل ویژگی های منحصر به فرد این هنر - صنعت، بیش از پیش احساس شده است.

البته صنایع دستی صرف نظر از ابعاد اقتصادی و منافع مادی، آئینه تمام‌نمای ذوق و فرهنگ ایرانیان است و با ترکیب و کنار هم نشاندن هنر، فرهنگ و صنعت و همت و اراده هنرمندان ایرانی اشیایی تولید می‌شوند که ذهن هر بیننده‌ای را در هر جای دنیا که باشد، ناخواسته به یاد فرهنگ ایران زمین می‌اندازد. در حقیقت دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می توان یکی از جذاب ترین راه ها برای شناخت اقوام به شمار آورد؛ چرا که این آثار از اعماق فرهنگ و باورها خلق می شوند. هنرمند خلاق با روحی قومی و ملی و با عشق به بافتِ فرهنگی خود شروع به خلق اثرش می‌کند تا با مواد اولیه موجود، رنگ ها و تزیینات؛ جلوه های برخاسته از باورهای سرزمینش را به نمایش بگذارد. بنابراین حفظ آثار ملی و صنایع دستی، معرف اصالت، هویت و تمدن هر کشوری محسوب می شود به گونه ای که این موضوع امروزه در جوامع مترقی اهمیت ویژه ای دارد. در این میان حفظ صنایع دستی ایران به عنوان کشوری کهن که از سابقه تاریخی والایی برخوردار است باید از دغدغه ها و اولویت‌های همه دستگاه‌ها، نهادها، مسوولان و مردم باشد زیرا یکی از مهم ترین ویژگی هایی که باعث دوام تمدن ها می شود، دارا بودن هویت و اصالت است.

در صنایع دستی با توجه به تفاوت‌های مختلف در ابعاد و نوع این هنرهای دستی از منظر سازمان ثبت جهانی در ردیف‌های مختلف قرار می‌گیرند که می‌توان به ساخت دیگر فرآورده‌های دستی، ساخت زینت‌آلات، ساخت سایر فرآورده‌های دستی، ساخت اشیای مستظرفه و هنری میناکاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌سازی، ساخت محصولات فلزی و آلیاژها، حصیربافی، دست‌بافی، منبت‌کاری و کنده‌کاری روی چوب، نازک‌کاری روی چوب، خراطی چوب، حکاکی و تراش روی سنگ، حکاکی روی فلزات و آلیاژها، کاشی‌گری، تولید فرآورده‌های پوست و چرم، شیشه‌گری، کوزه‌گری، سفالگری و سرامیک‌کاری، نمدمالی، ملیله‌کاری، چاپ‌های سنتی و بافتنی اشاره کرد.

برترین صنایع دستی ایران در جهان

از نظر سازمان صنایع دستی در ایران ۳۷۰ رشته صنایع دستی وجود دارد که در ۲۴ دسته قرار می‌گیرند. از جمله صنایع دستی برتر کشور که در سطح بین المللی مورد توجه قرار گرفته اند می توان به فرش‌های دستباف اشاره کرد که معرف بنیه فرهنگی و هنری ایران در جهان است. در حقیقت فرش دستباف و گلیم نمادی است که از دوران باستان تا به امروز نماد اقوام ایران و ایرانیان بوده است و این محبوبیت به صورت بین‌المللی با پذیرش فرش ایرانی به عنوان زیباترین و بالاترین کیفیت در این زمینه از صنایع دستی مورد پذیرش قرار گرفته است. فرش‌های دستباف ایرانی با طراحی منحصر بفرد و با تکیه بر سنت طرح‌های جلوه‌نگر و بعضا قومی و ملی در سده ۱۷ به اوج شکوفایی خود دست یافت و این امر تا به امروز فرش‌های دستباف ایرانی همچون گلیم، زیلو، قالی و قالیچه‌ها را در زمره یکی از محبوب‌ترین آثار صنایع دستی جهان قرار داده است. از دیگر آثار هنری ایرانیان ظروف مسی و شیشه ای است که ایرانیان از پیشروان این علم بودند و آثار ظروف شیشه در مقیاس جهانی نیز به نام ایرانیان ثبت شده است اما دوران اوج این صنعت در دوره سلجوقیان است در این دوره ایرانیان با ایجاد فناوری برای شکل‌دهی و ایجاد نقش‌های برجسته روی شیشه، این صنعت را تبدیل به یک فناوری با قابلیت بالا کردند. همچنین می‌توان نخستین فلزکاران و بالاخص مسگران را ایرانیان دانست. علاوه بر موارد بالا سفال و سرامیک جزو کهن‌ترین هنری‌های طراحی در ایران محسوب می‌شود و استفاده در آثار تاریخی و فرهنگی مختلف و همچنین نقش این صنعت در ساخت ابزار دکوری و کاربردی سبب محبوبیت این صنعت در سراسر جهان شده که ایران سهم قابل توجهی در این بازار را به خود اختصاص داده است. علم سفال و سفالگری با ساختن ظروف گلی بوجود آمده است که می‌توان در این میان پیاله‌ها و کوزه‌های سفالی را که از اعصار گذشته مورد استفاده بوده، نام برد. این علم با قدمتی ۱۰ هزار ساله یکی از صنایع پیشرفته بالقوه باستانی بوده و قدیمی‌ترین کارگاه‌های سفالگری جهان نیز در شوش قرار دارد. همچنین معرق‌کاری کاشی که با استفاده از سرامیک و کاشی‌ها صورت می‌گرفته و با طراحی و رنگ‌بندی بسیار دقیق بکار می‌رفته است از دیگر هنرهای دستی ایرانیان است. یکی دیگر از صنایع دستی ایران که به کشورهای دیگر صادر می شود، میناکاری و چوب‌های طراحی‌شده با طراحی معرق است.

قلاب‌دوزی از دیگر هنرهای دستی ایرانیان به شمار می رود. این هنر به ۵۵۰ سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد و در تاریخ ایران با توجه به قدمت خود تبدیل به یکی از ارکان اصلی هنرهای دستی ایرانیان شده و جهانیان را با این هنر خود از طریق صادرات آشنا کرده و مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده است. این هنر با ابزاری بسیار ساده و با استفاده از نخ‌های ابریشمی و رنگ‌های متنوع روی پارچه‌ها خلق می‌شود که معمولاً این نوع پارچه‌ها در حالت کیفیت عالی خود از جنس ماهوت مورد استفاده قرار می‌گرفته و در انواع مختلف تزئینی مانند لباس، دامن، پرده و … کاربرد داشته است.

آبراهام پوپ، تاریخ‌نویس آمریکایی، درباره صنایع دستی ایران می‌گوید: صنایع دستی ایران، هنرمندانه خلق شده‌اند و هر یک از آن‌ها پیام‌آور عقیده‌ها، سلیقه‌ها، روش‌های زندگی و شخصیت نیاکان مردم این کشور است. صنایع دستی، زبان گویا و روشن تاریخ، تمدن، هویت و هنر ایرانی‌هاست. وقتی قرار است که درباره صنایع دستی ایران صحبت کنیم نمی‌دانیم به کدام‌یک از آن‌ها اشاره کنیم. به هر گوشه از ایران که نگاه کنیم مردمی‌ را می‌بینیم که مطابق با فرهنگ و تاریخشان از نسل‌های پیشین خود هنری را به ارث برده‌اند و هنوز ادامه‌دهنده این راه و صنعت‌اند و چرخه اقتصاد را می‌چرخانند.

ویژگی‌های صنایع دستی

هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزو صنایع دستی قلمداد کنیم، باید ویژگی هایی داشته باشد، از جمله این ویژگی های می توان به نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت (داشتن بار فرهنگی)، عدم نیاز به سرمایه ­گذاری کلان در مقایسه با دیگر رشته­ های صنعتی، قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و جوامع عشایری)، سهولت در ایجاد مراکز تولید، دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر، خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی، کمک به رشد و توسعه اقتصادی و داشتن زمینه­ های مناسب جهت صادرات اشاره کرد.

نامگذاری ۱۰ ژوئن به نام روز جهانی صنایع دستی

پس از جنگ جهانی دوم کشورهای پیشرفته صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی مورد توجه قرار دادند، بنابراین همایشی جهانی در این زمینه در ۱۰ ژوئن ۱۹۶۴ میلادی در نیویورک برگزار کردند. در پایان این همایش، تاسیس"شورای جهانی صنایع دستی" به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب ‌شد و دبیرخانه آن را در آمستردام هلند تعیین کردند. از جمله اهداف این شورا می توان به تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها با توجه به زمینه های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو، حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده ای از حیات فرهنگی ملت ها و ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان اشاره کرد. ایران نیز در ۱۳۴۷ خورشیدی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ فعالیت خود را آغاز کرد. در ۲۰۱۰ میلادی ایران پیشنهاد اختصاص روزی به صنایع دستی را مطرح کرد و ۱۰ ژوئن یعنی تاریخ تاسیس شورا را برای آن در نظر گرفت. شورای جهانی صنایع دستی با این پیشنهاد موافقت کرد و این روز با عنوان روز جهانی صنایع دستی یا World Handicrafts Day و به اختصار WHD نامگذاری شد.

ایمان زکریایی کرمانی استاد دانشگاه صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان در خصوص اینکه اقدام های یونسکو در زمینه صنایع دستی به چه میزانی اثرگذار بوده است، می گوید: یونسکو به عنوان یک سازمان بین المللی، جایگاه کلیدی در حفظ و احیای هنرهای بومی و میراث فرهنگی ملل مختلف داشته است. این نهاد علاوه بر نقش مهمی که در ارتباط با مدیریت جهانی میراث فرهنگی و معنوی ملت ها ایفا می کند، نوعی کارکرد نمادین نیز دارد، به بیان دیگر این سازمان به عنوان نماد اهمیت مسایل فرهنگی و هویتی ملل گوناگون شناخته می شود. در جهان کنونی با تاثیرگذاری رسانه ها بر جامعه به مرور فرهنگ ها در حال همگونی و هم شکلی هستند، این امر خطر نابودی فرهنگ‌های بومی را افزایش می دهد، در این میان یونسکو به عنوان یک نهاد بین المللی که زیر نظر سازمان ملل متحد فعالیت می کند، تلاش دارد، حساسیت مردم را نسبت به اهمیت صنایع دستی و آثار فرهنگی افزایش دهد و می کوشد با ایجاد آگاهی این موضوع را برای جوامع نهادینه کند که صنایع دستی و میراث های فرهنگی و معنوی هر کشور، به اندازه توسعه صنعتی و ایجاد صلح و ثبات آن دارای اهمیت است. بدین منظور یونسکو بسیاری از میراث فرهنگی و صنایع دستی را از قلمروهای سیاسی خارج کرده و آنها را میراث جهانی نامیده است. همچنین یکی از مجموعه‌های مشاور یونسکو در حفظ و احیای صنایع دستی، «شورای جهانی صنایع دستی» محسوب می شود. این شورا تلاش دارد، شرایط اقتصادی و فرهنگی حوزه صنایع دستی و نهادهای وابسته به آن را در سطح جهانی بهبود ببخشد و هدف اصلی آن، وارد کردن صنایع دستی به جریان زندگی و پیوند سنت ‌های گذشته با فناوری‌ های نوین در عرصه‌های اقتصادی است. نهاد یاد شده با برگزاری برنامه‌های گسترده در پنج قاره جهان به صورت کارگاه، همایش، دوره‌های آموزشی، نمایشگاه و مسابقه ها در نظر دارد، موقعیت صنایع دستی در عرصه تجارت بین المللی را تقویت کند و این هنرها را به جریان زندگی کنونی وارد سازد. شورای جهانی صنایع دستی تنها نهاد رسمی این صنعت در سطح جهانی به شمار می رود که با وجود محدودیت‌های گوناگون در مسیر پیشرفت آن، فعالیت های قابل تقدیری انجام داده است. در این میان باید گفت، ایران به عنوان یک قطب تولید صنایع دستی در جهان باید بتواند بیشتر بر تصمیم های این شورا تأثیرگذار باشد. انتظار می رود تا با توجه بیشتر به لزوم تقویت دیپلماسی فرهنگی کشور، نمایندگان ایران در هسته‌های مرکزی این شورا وارد شوند و نقش ایران و صنایع دستی غنی آن را در سیاستگذاری های آن پررنگ‌تر کنند.