زخم معادن باریت بر پیکره طبیعت جرگلان خراسان شمالی

معدن، از مهمترین منابع توسعه صنعت، رونق تولید و شکوفایی اقتصادی است، به گونه ای که این صنعت در هر نظام اقتصادی با افزایش درآمد ملی و رشد اقتصادی می تواند سهم قابل توجهی در اشتغال زایی و کاهش بیکاری داشته باشد.

این حوزه نه تنها از طریق ایجاد اشتغال مستقیم، درآمد خانوارها را افزایش می­ دهد؛ بلکه به طور غیرمستقیم از طریق ارتباطات پیشین و پسیین معدنی با سایر بخش­های اقتصادی کشور نظیر حمل و نقل، صنعت، مسکن و صنایع غذایی می­ تواند نقش مثبتی در افزایش درآمد خانوارها یافا کند.

از آنجا که معادن کشور در نواحی گوناگون و بعضا مناطق کم برخوردار قرار گرفته، نظارت بر نحوه بهره برداری از این سرمایه طبیعی بدون شک باعث رشد و توسعه متوازن نواحی مختلف کشور خواهد شد به گونه ای که با گسترش عدالت منطقه ای،  دیگر شاهد مهاجرت ­های بی­رویه ساکنان مناطق کم برخوردار، به نواحی برخوردار و شهرها نخواهیم بود.

«باریت» از ذخایر معدنی و دارایی های شهرستان محروم و مرزی راز و جرگلان است، که چشم امید ساکنان این خطه دورافتاده به آن دوخته شده و نظارت و بهره برداری صحیح از آن می تواند، نقش ویژه ای در توسعه مشاغل روستایی و محرومیت زدایی از این خطه داشته باشد.

کشف و استخراج این ذخایر معدنی به زمان قبل از تفکیک سه استان خراسان در سال ۸۲ برمی گردد، ولی با گذشت سال ها از فعالیت معدنی در کانسارهای باریت منطقه، از سخنان اهالی این شهرستان مرزی چنین برمی آید که جز تخریب مراتع،  خسارات زیست محیطی و عدم دریافت حقوق کارگران چیزی عاید این منطقه محروم نشده است.

برخی از اهالی راز و جرگلان می گویند که اگر بر بلندای تپه های روستاهای جرگلان بایستی، برخلاف انتظار، چشم‌اندازی جز ویرانی خاک و سنگ و رد پای لودر و بیل مکانیکی نمی بینی و گویا حیات در حال رخت بستن از مراتع این منطقه است.

گمان نمی‌کردیم معدن هم تخریبگر باشد

یک کارگر جرگلانی که سال ها در معادن باریت این خطه مشغول فعالیت بوده است، می گوید: طی سال های اخیر استخراج سنگ را با کمترین امکانات و ایمنی انجام می دادیم تا جایی که برخی از کارگران در حین انجام کار دچار حادثه شدند، ولی چون بیمه نبودند، مبلغی هم دریافت نکردند.

وی که نخوایت خود را معرفی کند، می افزاید: من و خیلی از هم ولایتی ها گمان نمی کردیم که معدن هم تخریبگر باشد و تصورمان آن بود که تنها باعث شکوفایی منطقه و اشتغالزایی خواهد شد ولی با وضعیت پیش آمده چاره کار برای اشتغال را دوباره در مهاجرت به تهران و کلانشهرها یافتیم.

ارازگلدی نیازی، از معتمدان محلی این منطقه مرزی اظهار می کند: سال ها از آغاز استخراج و ارسال محموله های پی در پی سنگ باریت از این منطقه می گذرد ولی متاسفانه سهم جرگلانی ها از این فعالیت های معدنی، کوه ها و مراتع زخمی و چاه های عمیق است.

وی می افزاید: در واقع کوه های زیادی برای فعالیت های معدنی در منطقه شکافته شده و خیلی از اهالی همین منطقه که خود تا چند سال پیش در قالب نیروی کار با چکش و قلم در تونل ها، عرق ریخته اند، الان نه تنها بیکار شده اند، بلکه برای چرای دام خود در مراتع نیز با مشکل مواجه شده اند.

یکی دیگر از اهالی این منطقه نیز می گوید: مراتعی که زمانی در آنجا باریت برداشت می شد،  به دلیل حفاری‌ها از بین رفته و کوه و دشت، به گونه ای سوراخ سوراخ شده که گویا سودجویانی تنها به انگیزه یافتن گنج آنجا را جسته و سپس به عزم مکانی دیگر رها کرده اند.

امان محمدی می افزاید: در واقع سود برداشت از معادن این منطقه به جیب یک عده معدود رفته است و سهم مردم منطقه هم، جز ضرر و سرزمینی ویران شده چیزی نیست.

 عرصه های معدنی جرگلان رها شده است

بخشدار جرگلان در شهرستان راز و جرگلان خراسان شمالی می گوید: بخش زیادی از عرصه‌های معدنی این خطه مرزی، پس از برداشت مواد معدنی و تخریب، به حال خود رها شده و برخلاف آیین‌نامه‌های سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری احیا نشده است.

پولاد نجاهی، با بیان اینکه از سال ۸۲ فعالیت های معدنی برای استخراج سنگ باریت در چندین نقطه روستایی جرگلان آغاز شده است، اظهار می دارد: تمرکز معادن این گونه معدنی در روستاهای بچه دره، قاره آقاج، بک سو، قره قانلو، قوری دره، کلاته بهار و روستای مزارلق قرار دارد که شناسایی آن به زمان قبل از تفکیک سه استان خراسان برمی‌گردد.

وی با ابراز تاسف از نبود نظارت کافی بر نحوه برداشت از معادن این منطقه، می افزاید: متاسفانه نظارت دقیقی بر فعالیت های برداشت از معادن باریت توسط نهادهای مربوطه صورت نگرفته، به گونه ای که شرکت مربوطه بعد از سال ها فعالیت و برداشت بی رویه، به بهانه ورشکستگی این معادن را رها کرده است.

نجاهی اضافه می کند: برابر آیین نامه های سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، عرصه های طبیعی تخریب شده بر اثر فعالیت های معدنی، باید با اقداماتی چون درختکاری احیا شوند، ولی کانسارهای این منطقه بعد از حفاری، استخراج و بهره برداری به حال خود رها شده است و هیچ اقدامی برای مرمت و بازسازی عرصه های طبیعی صورت نگرفته است.

بخشدار جرگلان با این ادعا که معادن باریت این منطقه نتوانست نقش موثری در اشتغال زایی برای مرزنشینان داشته باشد، می گوید: تنها چیزی که از فعالیت های معدنی باریت، عاید اهالی این منطقه شد، تخریب منابع طبیعی و عرصه های ملی بود.

استخراج سالانه ۶ هزار تن باریت از معادن جرگلان

معاون امور صنایع و معادن خراسان شمالی نیز می گوید: سالانه به طور میانگین ۶ هزار تن سنگ باریت از ۸ معدن فعال در بخش مرزی جرگلان در شهرستان راز و جرگلان استخراج می‌شود.

علی اصغر رضازاده، ظرفیت اسمی استخراج باریت از معادن این منطقه را هشت هزار تن در سال عنوان کرده و اظهار می کند: استخراج در این منطقه با توجه ظرفیت مشخص شده در پروانه بهره برداری از معادن صورت می گیرد و اگر فعالیت معدنی بدون دلیل قانع کننده تعطیل شود، از بهره بردار آن سلب صلاحیت می شود.

معادن رها نشده است 

وی با رد ادعای رهاشدگی معادن این منطقه می افزاید: هیچ معدنی در این منطقه رها نشده است، بلکه طبق رای محاکم قضایی، به دلیل مشکلات مالی معدنکار قبلی، حق برداشت و بهره برداری از وی سلب و به فرد دیگری واگذار شده است.

رضازاده با اشاره به ماده ۲۰ قانون معادن کشور، می گوید: هر سال وزرات صنعت، معدن و تجارت، میزان حقوق دولتی از معادن را مشخص می کند به گونه ای که به ازای هر تن باریت باید درصدی به خزانه داری کل واریز شود و چنانچه معدنکاری از پرداخت آن امتناع کند، بهره برداری از آن به سایر متقاضیان واگذار می شود.

وی با بیان اینکه ماده معدنی باریت در جرگلان پس از استخراج به صورت خام به سایر استان ها حمل می شود، اضافه می کند: از آنجا که خراسان شمالی فاقد کارخانه پودر میکرونیزه باریت است، مواد معدنی استخراج شده از منطقه به استان های گلستان و سمنان ارسال و در آنجا فرآوری می شود که برای جلوگیری از این امر قرار است به زودی کارخانه پودر میکرونیزه باریت در استان ایجاد خواهد شد.

معاون امور صنایع و معادن خراسان شمالی با اشاره به اینکه به طور میانگین ۲۰ هکتار از عرصه های طبیعی منطقه جرگلان برای فعالیت های معدنی باریت مشخص شده است، می افزاید: اگرچه بهره برداران، برای فعالیت های معدنی خود، مختصاتی را مشخص کرده و به سازمان صمت ارایه می دهند ولی حدود عرصه فعالیت های معدنی را اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری تعیین می کند.

رضازاده با اشاره به اینکه علاوه بر باریت، ذخایر معدنی کلسیت نیز در این منطقه وجود دارد، تصریح می کند: با توجه به مطالعات انجام شده، بهره برداری از ماده معدنی کلسیت این منطقه به دلیل هزینه بالای حمل و نقل آن به سایر استان ها، دارای توجیه اقتصادی نیست.

گزارشی برای احیای منابع طبیعی دریافت نشده است

رییس اداره حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز با بیان اینکه احیای منابع طبیعی بعد از فعالیت های معدنی مشروط به ارایه گزارش سازمان صمت استان است، می افزاید: تاکنون گزارشی از سوی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، مبنی بر تعطیلی و اتمام فعالیت های معدنی در این منطقه مرزی برای احیا و بازسازی نرسیده است.

حسن ایزانلو اضافه می کند: درواقع نظارت بر فعالیت یا تعطیلی معادن بر عهده سازمان صمت استان است ولی عرصه فعالیتهای معدنی را اداره کل منابع طبیعی با در نظر گرفتن مراتع درجه یک و رعایت مسایل زیست محیطی مشخص می کند.

وی با بیان اینکه تاکنون ۲.۵ هکتار از عرصه های تخریب شده ناشی از فعالیت معدنی در شهرستان اسفراین احیا شده است، خاطرنشان می کند: این بازسازی از محل اعتبارات منابع طبیعی استان انجام شده، که برای تخصیص اعتبار از محل معادن مقرر شد، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان هر ماه میزان عوارض دریافتی خود از محل پروانه های بهره برداری و اکتشاف معادن را اعلام کند.

ایزانلو می افزاید: با اعلام ماهانه عوارض توسط سازمان صمت، اداره کل منابع طبیعی خراسان شمالی، براساس ماده ۱۷ قانون معادن کشور و ماده ۳ قانون حفاظت از منابع طبیعی، می تواند ۱۵ درصد اعتبار اکتشاف عرصه های معدنی و ۱۲ درصد بهره برداری از معادن را برای احیا و بازسازی، از سازمان برنامه و بودجه کشور پیگیری کند.

کارگران شکایات خود را در سامانه الکترونیکی روابط کار ثبت کنند

معاون روابط کار اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی خراسان شمالی نیز در خصوص شکایت کارگران حوزه معدنی جرگلان مبنی بر نرسیدن به حق و حقوق خود، می گوید: این کارگران می توانند دادخواست خود را به صورت غیرحضوری در سامانه الکترونیکی شکایت کارگران ثبت کنند اما تاکنون هیچ کارگری از معادن باریت جرگلان برای رسیدگی به حقوق و مزایای خود در این سامانه ثبت یا به اداره کار استان مراجعه نکرده است.

قربان نباتیان تصریح می کند: اگرچه اداره کار هر سه ماه یکبار و به صورت ادواری از معادن حتی در مناطق دورافتاده و مرزی بازرسی هایی انجام می دهد، ولی اگر کارگران شکایتی در خصوص حقوق و دستمزد خود دارند، باید با کارت ملی و جواز فعالیت برای احراز هویت و عضویت در سامانه جامع روابط کار به دفاتر پیشخوان دولت مراجعه کنند.

وی می افزاید: بعد از ثبت دادخواست ها، اداره کار با دعوت از کارفرمایان تشکیل جلسه داده و خواستار پاسخگویی معدنکار یا جانشین او در خصوص شکایت کارگران می شود.

نباتیان با اشاره به بازرسی های ادواری از معادن خراسان شمالی خاطرنشان می کند: با توجه به بارزسی هایی که انجام شده است، معادن بزرگ استان نظیر آلومینای جاجرم یا معدن سیمان بجنورد مشکلی از بابت پرداخت حقوق و مزایا به کارکنان خود ندارند و تمامی دستمزدها مطابق با قانون کار پرداخت شده است.

شهرستان رازوجرگلان با دارا بودن ١۴ معدن و ذخیره قطعی معادن به میزان یک میلیون و ۸۲ هزار و ۵۰۰ تن و ظرفیت تولید سالانه ١١٠ هزار و ١٠٠ تن از شرایط مطلوبی برای رونق اقتصادی برخوردار است.
از این تعداد ١٣ معدن به سنگ باریت و یک معدن به سنگ لاشه ساختمانی اختصاص دارد که معادن باریت در بخش جرگلان و معدن سنگ لاشه نیز در روستای باغلق بخش مرکزی واقع شده است.

سنگ باریت در چاه های نفت،  صنایع پتروشیمی،  بهداشتی و آرایشی کاربرد دارد.

خراسان شمالی دارای ۳۰۱ کیلومتر مرز مشترک با کشور ترکمنستان است که بیشتر این مساحت در شهرستان راز و جرگلان واقع است.

این شهرستان سه بخش و ۶ دهستان دارد و ۹۵ درصد جمعیت این منطقه روستایی هستند.

راز، مرکز شهرستان مرزی راز و جرگلان در ۱۲۰ کیلومتری مرکز خراسان شمالی قرار دارد و بیشترین تمرکز جمعیتی قوم ترکمن این استان در راز و جرگلان است.