آثار تاریخی مازندران زیر سایه دریا و جنگل

معدود مناطق جهان را می شود نام برد که کوه ، جنگل های انبوه ، دشت های سرسبز ، رودخانه های پر آب ، دریا و سواحل ماسه ای را با هم داشته باشند و مازندران نیز از همان معدود مناطق است. استانی که در چله زمستان در عین حال که می توان در سواحل آن با هوای معتدل قدم زد ، در ارتفاعاتش با برف بازی و سرگرم شد و در دل گرمای تابستان که می توان در دریای خزر تنی به آب زد در بلند آن نسیم خنک را لمس کرد. 

حال به همه این داشته ها که سالانه حدود ۳۰میلیون گردشگر را به خود جذب می کند، تاریخی غنی و چند هزار ساله را اضافه کنید تا واقعیت داشته های مازندران را بتوانید درک کنید. استانی با غارهای انسان‌نشین چندین هزار ساله ، بناهای تاریخی که هر کدام یک ورق از تاریخ است و همچنین افسانه ها و اسطوره هایی که میراث فرهنگ ، تمدن و هویت مازندران و ایران زمین را باخود یدک می کشد. 

اما مازندران با همه داشته های تاریخی و میراث فرهنگی خود هیچگاه به عنوان استانی تاریخی برای گردشگران و مسافران شناخته نشد و همواره جاذبه های تاریخی آن در زیر سایه وسیع جاذبه های طبیعی ناشناخته ماندند. سایت موزه گوهرتپه با حدود پنج هزار سال سکونت انسانی ، قلعه های بیش از سه هزار ساله ، بناهای تاریخی دوران اسلامی ، خانه و عمارت های تاریخی با معماری تبری و هزار و یک جاذبه تاریخی از جمله میراث مازندران هستند که هیچگاه در سبد گردشگری جایگاه مناسبی نداشته اند.

در گواه این مسئله می‌توان به آمار بازدیدهای سالانه از موزه ها ، سایت موزه ها و بناهای تاریخی استان اشاره کرد که قطره ای در مقابل دریای مسافران و گردشگران است. برای مثال بنابر آمارهای رسمی مثلا در سال ۹۸ تعداد یک میلیون و ۶۵۰ هزار بازدید از بناهای تاریخی و موزه های استان مازندران شده است که ۵.۵ درصد از تعداد گردشگرانی بود که به استان مسافرت کرده اند. البته در این آمار نیز ناخالصی‌هایی وجود دارد مثل تعداد اردوهای دانش آموزی به موزه ها که جزو آمار بازدید است اما به گردشگری و مسافران ارتباطی پیدا نمی کند.

جالب است بدانید که از مجموع بازدید از بناهای تاریخی مازندران حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار مورد یعنی ۸۰ درصد مربوط به بازدید از کاخ رامسر بوده است و باقی ۲۰ موزه استان فقط ۲۰ درصد بازدیدها را شامل می شوند. این درحالی است که آمار دقیقی از بازدید گردشگران از حدود ۲ هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی استان در دست نیست که البته به دلیل ناشناسی بازدید چندانی نیز از آنها صورت نمی گیرد.

البته اعداد برای برخی از مجموعه های میراث مازندران که از نظر قدمت ریشه عمیقی در دل تاریخ دارند کم لطف تر است. مثلا سایت موزه گوهر تپه بهشهر با قدمتی چند هزار ساله در سال گذشته فقط ۹ هزار و ۸۳۱ بازدید و سایت موزه وستمین با غنای تاریخی خود تنها هفت هزار و ۵۶۴ هزار بازدید گردشگران را میزبانی کرده است که عددی ناچیز در برابر مسافران چند ده میلیونی استان است. این در حالی است که مثلا برخی شهرهای تاریخی دنیا جاذبه های تاریخی خود را در اولویت گردشگری قرار داده اند. 

کمرنگی شناخت گردشگران از داشته های تاریخی مازندران و خلوتی موزه های استان در حالی است که همواره سواحل و جنگل های مازندران مملو از گردشگر و مسافر است به طوری که در برخی روزها حتی در وسعت ساحل چند صد کیلومتری دریا جایی برای نشستن نیست. برای تصویر سازی دقیق‌تر می توان گفت تقریبا تمامی گردشگران، مازندران را فقط در دریا ، ساحل و جنگل خلاصه می بینند در حالی که در دل این استان، تاریخی نهفته است که نه تنها کم از جاذبه‌های طبیعی ندارد ، بلکه روایت های خارق‌العاده ای در خود دارند. اما نه تنها مسافران بلکه حتی مردم مازندران نیز از این داشته های فرهنگی بی خبر هستند. 

اما اینکه چرا مازندران نتوانسته در بهره مندی از ظرفیت تاریخی خود در بخش گردشگری موفق باشد سوالی است که لازم است پاسخ داده شود.

گمنامی میراث فرهنگی مازندران

آنطور که به نظر میرسد میراث کهن و تاریخی مازندران فقط برای محدودی از کارشناسان، فعالان حوزه میراث فرهنگی و علاقه مندان این حوزه به صورت دست و پا شکسته شناخته شده است. در حالی که مسافران و حتی مردم محلی از جاذبه های تاریخی استان بی خبر هستند. برای اثبات این ادعا می توان شواهد متعددی را گواه گرفت.

برای مثال جاده هراز آمل که نزدیک ترین مسیر مازندران به پایتخت کشور است و بیشترین مسافر نیز از همین جاده برای ورود به مازندران استفاده می کنند دارای دهها جاذبه تاریخی است که قدمت برخی از آنها به چندین هزار سال می رسد و مملو از داستان ها و افسانه ها است. اما در امتداد مسیر با وجود انبوه تابلوهای راهنما که فاصله شما را تا دریا یاداوری می کنند، دریغ از یک راهنما برای میراث تاریخی نهفته در این جاده.

جاده هراز که در جغرافیای راه‌های کشور جاده ۷۷ خوانده می‌شود، خود جاذبه‌ای است که هر شیفته طبیعت‌گردی و سیر و سفر را به سوی خود می‌خواند،‌ چشم‌اندازهای اطراف این جاذبه نه تنها گرد خستگی از تن مسافر کنار می‌زند که رهگذر را پاگیر برای توقف و تماشا نیز می‌کند.

در دیگر مناطق استان نیز مانند جاده کندوان ، سوادکوه ، سایت موزه ها و دیگر جاذبه های تاریخی استان شرایط به همین روال است. برای مثال سهم خانه نیما از تبلیغات گردشگری تابلویی در ورودی شهر بلده است که فقط فاصله شما را به خانه نیما نشان می دهد. همچنین سایت موزه گوهرتپه که در کنار جاده بین المللی قرار دارد تنها با یک تابلوی کوچه به مسافران معرفی می شود که حتی اگر با دقت به آن نگاه کنید به زحمت چیزی از آن دستگیرتان می شود.

برای گمنامی میراث تاریخی مازندران در سپهر گردشگری استان همین کافی که حتی در تبلیغات نوروزی ستاد تسهیل سفر دریا و جنگل کوه اولویت تبلیغاتی و بناهای تاریخی در صفحات آخر بروشورها جای می گیرند. از اینها گذشته در تبلیغ جاذبه های تاریخی نیز گردشگری مازندران تسلیم کلیشه شده است و به جای معرفی بناهای تاریخی و جاذبه های اصیل و کهن، موزه های شهری را معرفی می کند که بیشتر شبیه نمایشگاه اسباب بازی کودکان است تا بیانگر تاریخ مازندران.

برای مثال می توان به موزه مردم شناسی گنجینه بابل اشاره کرد که به نمایشگاه شبیه است تا موزه تاریخی در حالی که بنابر آمارهای رسمی مازندران بیش از ۲۰ هزار اثر تاریخی کشف شده در اختیار دارد که در خزانه میراث در حال خاک خوردن است .

به نظر میرسد جاذبه های تاریخی مازندران گمنام تر از آن است که بتوان تصور کرد.

دانا یوسفی کارشناس گردشگری و جهان گردی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: جاذبه های تاریخی مازندران در پس جاذبه طبیعی استان کاملا گمنام ماندند و به نظر می رسد کسی نیز از این اتفاق ناراحت و نگران نیست.

وی با اشاره به اینکه در صنعت مدرن گردشگری ، مسافران و گردشگران عامل اصلی حیات یک جاذبه تاریخی هستند، افزود: اما بناهای تاریخی مازندران همواره پس از مرحله ثبت ملی یا جهانی و همچنین پایان مراحل کاوش متوقف می شوند و اینطور تصور می شود که دیگر کار تمام شده است .

این کارشناس گردشگری با بیان اینکه تجاری سازی یک اثر منجر به حفظ ، هزینه برای مرمت و همچنین تقویت اقتصاد محلی می شود ،گفت: فکر می کنم حداقل در مازندران چنین تفکری وجود ندارد زیرا در استان های دیگر مانند اصفهان، زنجان ، همدان، فارس و حتی تهران به خوبی در حال تجاری سازی جاذبه های تاریخی خود هستند.

یوسفی گفت: به نظر من تلاش نهفته ای نیز وجود دارد تا جاذبه های تاریخی مازندران نهفته باقی بماند زیرا جز مواردی مانند کاخ رامسر یا موزه عاج و یا موزه های شهری رغبتی برای معرفی جاذبه های تاریخی استان وجود ندارد و علت این مسئله نامعلوم است.

به گفته او برخی از مسئولان مشکلات مالی و نبود سرمایه گذار را علت گمنامی جاذبه های تاریخی می دانند در حالی که من معتقد هستم اینها تنها بهانه برای فرار از پاسخگویی است زیرا سرمایه گذاران فراوانی وجود دارند که می توانند برای تجاری سازی بناهای تاریخی وارد عمل شوند.  

وی با بیان اینکه تاریخ هیچگاه در اولویت گردشگری مازندران قرار نگرفته است، افزود: اکتفا به جاذبه های طبیعی که بدون دردسر و حاضر و آماده است همواره تکیه گاه خوبی برای متولیان گردشگری بوده تا با کمترین دردسر تعداد بیشتری مسافر جذب کنند غافل از اینکه جاذبه های تاریخی نخستین مقصد گردشگران در دنیا است.

یوسفی یکی از دلایل ناموفق بودن مازندران در جذب گردشگران خارجی به خصوص کشورهای همسایه را نیز در اکتفا گردشگری به داشته های طبیعی عنوان کرد و گفت: چرا باید گردشگران خارجی به مازندران سفر کنند در حالی که مثلا ساحل خزر در مازندران تفاوتی با ساحل باکو در آذربایجان ندارد حال آنکه در آنجا آزادی عمل و تنوع بیشتری از خدمات وجود دارد.

عادت به خدمات رایگان

این کارشناس گردشگری به مسئله دیگری درباره مغفول ماندن جاذبه های تاریخی استان اشاره کرد و گفت: استفاده از جاذبه های تاریخی به عنوان مقصد گردشگران نیازمند تفکر اقتصادی و تجاری است تا از مسافر کسب درآمد کنیم در حالی که مازندران به خدمات رایگان ، ساحل و جنگل مجانی عادت کرده و این مسئله برای مدیران و مسافران یک رابطه برد برد است. در حالی که متضرر اصلی مردم محلی و اقتصاد استان است که درآمد آنچنانی از پذیرایی رایگان ندارند.

یوسفی با بیان اینکه برخی فکر می کنند مازندران از محل گردشگری اقتصادی شکوفا دارد ، افزود: متاسفانه این تصور غلطی است که دلالان و برخی دارندگان ملک و املاک مجموعه های تجاری بر سر زبان مردم نهاده اند در صورتی که مردم عادی نه تنها از محل مسافران سودی ندارند بلکه به دلیل تخریب محیط زیست، زباله ، تهاجم فرهنگی و تقسیم رایگان خدمات زیرساختی متضرر خواهند بود.

وی استفاده از جاذبه های تاریخی را مهم ترین اصل در کسب درآمد صنعت گردشگری عنوان کرد و گفت: مازندران دارای غنای میراثی ، تعدد آثار و بناهای تاریخی و همچنین پراکندگی آن در سطح استان است که کمتر استانی از آن برخوردار است. برای مثال استان اصفهان با تمامی جاذبه های تاریخی خود محدود به شهر اصفهان است و تا صدها کیلومتر اطراف آن جاذبه تاریخی وجود ندارد در حالی که به راحتی به ازای هر چند کیلومتر در مازندران می توان شاهد یک بنای تاریخی بود.  

این کارشناس جهانگردی با اشاره به اینکه در یک دهه اخیر امکانات خوبی نیز برای دسترسی به جاذبه‌های تاریخی استان فراهم شده است افزود: روزمرگی و عادت مازندران به ارائه خدمات رایگان به مسافران در کنار ساحل و لابه لای درختان جنگل مانع اصلی از توجه به داشته های تاریخی و میراثی شده است.

کسی برای تاریخ به مازندران سفر نمی کند

فعال حوزه گردشگری و راهنمای تور گفت: ریشه مغفول ماندن ظرفیت تاریخی مازندران را باید در تصویر سازی ما برای مسافران دید زیرا هر آنچه ما برای مسافران معرفی و تصویر سازی کنیم آنها نیز به هدف تجربه همان تصویر سفر می‌کنند. 

فرهاد سپهری ادامه داد: تصویری که مردم ، متولیان گردشگری و مسئولان از مازندران برای غیر بومی ها و مردم مناطق دیگر به نمایش گذاشته اند ، خلاصه به سواحل زیبا، جنگل های بکر ، روستاهای خوش آب و هوای ییلاقی و رودخانه‌های دلچسب بوده و مسافران نیز با همین هدف پا به مازندران می گذارند.

وی با بیان اینکه حتی مردم مازندران مهمانان خود را نیز به جای آشنایی با بناهای تاریخی به جنگل و دریا راهنمایی می کنند، اظهار داشت: پس نباید انتظار داشت که مسافران با هدف بازدید از بناهای تاریخی یا به طور کل تاریخ مازندران دست به سفر بزنند. حتی می توان گفت که داشته های تاریخی مازندران برای متولیانِ تبلیغ جاذبه های گردشگری استان نیز نا آشنا است. 

جای خالی تورهای تاریخی

این فعال گردشگری یکی از راهکارهای معرفی جاذبه های تاریخی استان را برگزاری تورهای تاریخی و تعریف مسیر تاریخی برای گردشگران مازندران عنوان کرد و گفت: هنوز نه مجموعه های مسافرتی و گردشگری و نه مسئولان به این سمت نگاه نمی اندازند و شاید به این دلیل باشد که با جنگل ، چشمه و ییلاق و دریا می توان راحت تر مسافران را راضی کرد.

سپهری ایجاد تورهای تاریخی را بسیار کاربردی دانست و افزود: البته پیش از این باید تعریف گردشگری را از مسافرت جدا کنیم زیرا بخش قابل توجهی از مسافران مازندران گردشگر نبوده و فقط برای گذران تعطیلات آخر هفته یه این استان سفر می کنند.

به گفته او ابتدا باید برای مسافران و گردشگران، جاذبه های تاریخی استان و تمایز و تشابه آن با تاریخ و قدمت دیگر مناطق کشور تعریف شود تا برای گردشگری تاریخی جدا از گردشگری طبیعی برنامه ریزی داشت. 

سنگینی کفه ترازوی طبیعت بر تاریخ

به گفته سپهری با وجود غنا و وجود بناهای تاریخی بیشمار در مناطق مرکزی و شرقی مازندران ، اما به نظر می رسد نگاه متولیان گردشگری همواره مسحور غرب استان و جمعیت گسترده مسافران آن  است و کمتر به مناطق شرقی و ظرفیت‌های توریستی آن توجه می شود.

این فعال گردشگری جاذبه های طبیعی غرب مازندران را انکارناپذیر توصیف کرد و گفت: اما ظرفیت های تاریخی مناطق مرکزی و شرقی استان بی نظیر، متنوع ، کهن و کاملا گردشگر پذیر است که به راحتی می توان از آن به عنوان ظرفیت اقتصادی و درآمدزایی استفاده کرد که هنوز این اتفاق رخ نداده است. آنطور که به نظر می رسد عدم توازن برنامه ریزی بر اساس ظرفیت های گردشگری مازندران مانع از قرارگیری جاذبه های تاریخی استان که تراکم آن در مناطق مرکزی و شرقی استان بیشتر است در سبد گردشگری استان می شود.

یک سوزن به خود یک جوالدوز به دیگران

از صحبت های کارشناسان می توان اینطور استنباط کرد که متولیان میراث فرهنگی و گردشگری ابتدا باید تجدید نظر اساسی در برنامه ریزی های خود داشته باشند تا به سراغ دیگر موانع برخوداری استان از ظرفیت های تاریخی در صنعت گردشگری برویم.

البته آنطور که به نظر می رسد میراث فرهنگی نیز با این مسئله موافق است.

معاون میراث فرهنگی مازندران در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: بهره مندی و برخورداری از جاذبه های تاریخی دارای مشکلات چند وجهی است، که بخشی از آن مربوط به عدم واگذاری این جاذبه ها به بخش خصوصی است.
مهدی ایزدی با بیان اینکه استفاده از جاذبه های تاریخی نیازمند سرمایه گذاری و ورود بخش خصوصی است افزود: متاسفانه ساختار طولانی مدت و دست و پاگیر واگذاری بناها و جاذبه های تاریخی  به بخش خصوصی مانع از ورود سرمایه گذار به این بخش می شود.
وی افزود: تاکنون در استان توانسته ایم تنها دو مجموعه تاریخی را به بخش خصوصی واگذار کنیم و واگذاری دو مجموعه دیگر نیز در دستور کار است.
وی همچنین آماده سازی و مرمت بناهای تاریخی را لازمه  واگذاری مجموعه ها به بخش خصوصی عنوان کرد و گفت مرمت بناها متاسفانه نیازمند هزینه و اعتبارات سنگینی است که خارج از توان میراث فرهنگی استان است.
معاون میراث فرهنگی مازندران تملک شخصی برخی از بناها را یکی دیگر از چالش های بهره مندی از ظرفیت های تاریخی استان برشمرد و گفت: بخش بزرگی از بناهای  تاریخی استان در تملک اشخاص حقیقی و حقوقی است که بازگرداندن این تملک اعتبارات سنگینی نیاز دارد.
ایزدی زیرساخت های گردشگری در بخش جاذبه های تاریخی را ضعیف برشمرد و گفت: متاسفانه بسیاری از بخش های تاریخی استان در کنار جاذبه های طبیعی همچون ساحل و جنگل متمرکز شده اند که این مساله نیز  تمهیدات زیرساختی را سخت می کند.
وی بر مغفول ماندن جاذبه های تاریخی در سبد گردشگری استان تاکیدکرد و گفت: باید این بخش در خود مجموعه میراث بازبینی و آسیب شناسی شود.