معمای پیچیده مکانیسم ماشه

روزنامه ابتکار در گزارشی به بررسی سخنان مقامات آمریکا  در خصوص فعال کردن مکانیسم ماشه پرداخته که در گزیده ای از آن می خوانیم: درپی شکست آمریکا در تصویب قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران، کاخ سفید قصد دارد به زودی مکانیسم ماشه را با هدف بازگرداندن کل تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران فعال کند. اما این کار ممکن است نظم ساختار شورای امنیت و به تبع آن نظم بین‫المللی را به هم بریزد. دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، اعلام کرد که کشورش هفته آینده سازوکار موسوم به مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد. امری که اگر موفق شود، به معنای نابودی کامل برجام است. ترامپ در باشگاه گلف خود در نیوجرسی گفت: «ما مکانیسم ماشه [اسنپ بک] را فعال خواهیم کرد. شما آن را هفته آینده خواهید دید.»اما فعال‫سازی مکانیسم ماشه، یک روند بسیار پیچیده و پرچالشی است. کشورهای های ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا می‌گویند که آمریکا به خاطر خروج از برجام، دیگر حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد. اما آمریکا اصرار می‌کند که با وجود خروج از برجام هنوز اختیار قانونی برای استفاده از مکانیسم ماشه را دارد. مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، عکس نوشته‌ای در توئیتر خود منتشر کرد که در آن آمده است: «اگر در هر زمانی، ایالات متحده معتقد شود که ایران در اجرای تعهداتش ناکام مانده، هیچ کشور دیگری نمی‌تواند توانایی مان برای بازگرداندن سریع آن تحریم‌های چندجانبه را زیرسوال ببرد.»

برای فهم اینکه آمریکا چگونه می‌خواهد مکانیسم ماشه را فعال کند، ابتدا باید دید که استدلال آن چیست و چه راه‌هایی برای فعال‫سازی مکانیسم ماشه وجود دارد؟ به طور کلی یک راه شناخته‌شده برای فعال سازی مکانیسم ماشه وجود دارد که از کمیسیون مشترک برجام می‌گذرد. طبق مکانیسم حل اختلاف برجام، اگر عضوی از اعضای این توافق به این نتیجه برسد که عضو دیگری از توافق به تعهدات‌اش ذیل برجام پایبند نیست، می‌تواند این موضوع در کمیسیون مشترک برجام مطرح کند. سپس اگر بعد از ۳۵ روز این موضوع در کمیسیون مشترک برجام حل نشد، مسئله به شورای امنیت ارجاع خواهد شد. این شورا نیز یک ماه وقت دارد تا موضوع را حل و فصل کند. اما اگر شورا نتواند ظرف یک ماه این مسئله را حل کند، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به طور خودکار دوباره اعمال خواهند شد بدون اینکه کشورهای دیگر مثل چین و روسیه بتوانند جلوی اعمال تحریم‌ها را با وتو بگیرند. آمریکا هنوز به طور رسمی اعلام نکرده که آیا از این سازوکار استفاده می‌کند یا نه. اما مقامات سابق دولت ترامپ و نیز کارشناسان اندیشکده‌ای نزدیک به وزارت خارجه آمریکا، راهکار دیگری را مطرح کرده اند که از کمیسیون مشترک نمی‌گذرد بلکه به قطعنامه ۲۲۳۱ که در تایید برجام صادر شد، استناد می‌کند.

اما این قطعنامه درباره بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل چه می‌گوید؟ در این قطعنامه دو پارگراف وجود دارد که سازوکار بازگشت تحریم‌ها را به طور مبهم توضیح داده است. بر اساس مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، اگر شورای امنیت شکایتی از یکی از طرف‌های برجام درباره «عدم اجرای چشمگیر» تعهدات برجامی طرف دیگری دریافت کند، باید ظرف ۳۰ روز درباره این شکایت تصمیم گیری کند، اگر هم تصمیمی نگیرد، بعد از انقضای این مهلت، تحریم‌ها بازخواهند گشت.آمریکا با دور زدن کمیسیون مشترک، دنبال استفاده از این قطعنامه برای فعال سازی مکانیسم ماشه است. طرف‌های باقی‫مانده در برجام، می‌گویند آمریکا به دلیل خروج از برجام حق استفاده از این قطعنامه را ندارد. اما آمریکا ادعا می‌کند که از برجام خارج شده، ولی به عنوان عضوی از شورای امنیت که قطعنامه ۲۲۳۱ را صادر کرده می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند. در قطعنامه عبارت «کشور مشارکت کننده در برجام» قید شده است که حق دارد از عدم پایبندی عضو دیگر برجام به شورای امنیت شکایت می‌کند. 

هنوز معلوم نیست که آمریکا چه اقدامی انجام دهد. سناریوهای که در این گزارش مطرح شد، جنبه رسمی ندارد بلکه گمانه‌هایی است که در محافل غیررسمی آمریکایی و غیرآمریکایی مطرح شده اند. باید منتظر ماند و دید که آمریکا هفته آینده از چه طریقی برای فعال‫سازی مکانیسم ماشه استفاده خواهد کرد.
به هر حال، شورای امنیت در آستانه یک نبرد دیپلماتیک سرنوشت سازی قرار گرفته است که احتمالا پیامدهای بلندمدتی برای نظم بین المللی خواهد داشت. در این میان، برجام نیز به پیچ خطرناکی رسیده است که اگر از این پیچ به سلامت عبور کند، احتمال احیای آن در آینده نه چندان دور وجود دارد.