«گل و بوته‌های درهم تنیده با نقوش لانه زنبوری و کتیبه‌های قرآنی که هنرمندانه بر گچ و آجر حک شده است، حکایت از معماری ایرانی اسلامی دارد و تکرار این معماری در داخل و خارج بنا و قرینه بودن نقش و نگارها حاکی از نظم و محاسبه‌ای دقیق در آفرینش چنین اثر شگفت انگیزی است».
با توضیحاتی که راهنمای گردشگری می‌دهد برای لمس برجستگی‌های چشم نواز این بنا مشتاق‌تر می‌شوم تا هر آنچه او در وصف یادمان «گنبدعلویان» می‌گوید را با سرانگشتانم حجی کنم.
انبوه نقش و نگارها بی‌هیچ عیب و نقصی از ابتدا تا انتهای دیوارهای بلند و مرتفع تکرار شده است و او این هنر را حاصل تجربه و دانش استادکارانی می‌داند که بهترین‌های قرن ششم هجری قمری بوده اند و بی‌تردید ماه‌ها و سالها تلاش کرده‌اند آنچه به یادگار می‌گذارند گنجینه‌ای پربار از آرایه و تزئینات معماری باشد.
طبقه زیرین این بنای حیرت انگیز سردابی از جنس سنگ و آجر قرار دارد که سکویی با کاشی‌های فیروزه‌ای در وسط آن خودنمایی می کند و در همان نگاه اول تضاد و ناهمگونی خود را با این بنای اصیل و استوار فریاد می‌زند.
چه کسی یا کسانی زیر این سرای سرد و کبود آرمیده‌اند؟ آیا این بنای باشکوه به یاد و نام آنها ساخته شده است؟
گنبد علویان حاصل تجربه و دانش استادکارانی است که بهترین‌های قرن ششم هجری قمری بوده اند و بی‌تردید ماه‌ها و سالها تلاش کرده‌اند آنچه به یادگار می‌گذارند گنجینه‌ای پربار از آرایه و تزئینات معماری باشد.
هرچقدر که راهنمای گردشگری در تشریح نقش و نگارها و تزئینات این اثر باستانی مهارت دارد در پاسخ به سوالهایم ناتوان می ماند چرا که او بر اساس مستندات و آنچه که می‌داند توضیحاتی به گردشگران می‌دهد و به همین یک جمله بسنده می‌کند که گویا بزرگانی از علویان در این بنا دفن شده‌اند.
کنجکاوی و دانستن بیشتر از این شاهکار معماری به سراغ یکی از اساتید باستانشناسی همدان می کشاندم که تحقیقات جامعی درباره آرامگاه‌ها و مقبره‌های این کهن دیار انجام داده و در همایش های ملی و مجله‌های علمی منتشر شده است.
دکتر رضا نظری ارشد مشتاقانه نتیجه تحقیقاتش را در اختیارم می‌گذارد و صبورانه مقاله هایش را ورق می زند تا به گنبد علویان می‌رسد که جغرافی‌دانان، مورخان و حتی سفرنامه نویسانی که به همدان آمده‌اند را مجذوب خود کرده است.
آرامگاه علویان به روایت اسناد کهن
آنها در آثار خود با عناوینی مانند امامزاده و مسجد علوی از این بنا یاد کرده‌اند، اما برخلاف گذشته که این بنا را مسجد و یا مسجد مقبره می‌پنداشتند این بنا یک آرامگاه است؛ آرامگاهی که فقط برای دفن چند تن از سران خاندان علوی در همدان ساخته شده بود و هیچ کاربری دیگری ندارد.
او به کتاب «راحت الصدور، آیت السرور» اشاره می‌کند که در تاریخ ۵۵۹ هجری قمری به قلم محمدبن عمر راوندی نگاشته شده است و نویسنده در شرح حال علویان همدان عنوان می‌کند: یکی از سران علوی فوت و در «تُربه اَسلاف» به خاک سپرده می‌شود. این واژه به معنی مزار پیشینیان است و دلیل محکمی بر وجود گنبدعلویان و دفن افراد دیگری از خاندان علوی در این مکان به شمار می‌رود.
▲ بنای گنبدعلویان در عهد قاجار - برگرفته از آرشیو شخصی دکتر رضا نظری ارشد باستانشناس همدانی
دکتر نظری وجود پنج کتیبه قرآنی به کار رفته در معماری گنبد را از دیگر دلایل رد فرضیه مسجد بودن این بنا ذکر می‌کند، زیرا به گفته وی اینگونه کتیبه‌ها فقط در مقبره‌ها به کار می‌رفته و کاربری مسجد و عبادت نداشته است.
«در مقایسه نقوش این بنا با ۳۰ بنای دوره سلجوقی و ایلخانی متوجه کشش و گرایش آن به سمت معماری این عصر و شباهت به ابنیه موجود در قم و کاشان شدیم و به احتمال قوی هنرمندانی از این مناطق برای ساخت چنین مقبره‌ای به همدان دعوت شده‌اند.»
این استاد دانشگاه با بیان جمله بالا و تکیه بر تحقیقات سبک شناسی که انجام داده است با صراحت ساخت آرامگاه علویان را مربوط به نیمه دوم قرن ششم و بین سالهای ۵۵۰ تا ۵۸۰ هجری قمری می‌داند و می افزاید: گنبد علویان آرامگاهی متعلق به ۲ یا حداکثر سه تن از سران خاندان علوی حسنی است که به گواه متون تاریخی به «علاالدوله» مشهور بودند.
علوی‌ها از نسل امام حسن (ع) بودند که به ایران مهاجرت کردند و از سال ۴۵۰ هجری تا ۶۲۰ اسناد تاریخی مبنی بر زیستن این قوم سرشناس در همدان وجود دارد که واسطه بین حکومت و مردم بودند.
دکتر نظری استاد باستانشناسی با تکیه بر تحقیقات سبک شناسی که انجام داده است با صراحت ساخت آرامگاه علویان را مربوط به نیمه دوم قرن ششم و بین سالهای ۵۵۰ تا ۵۸۰ هجری قمری می‌داند.
خاقانی قصیده سرای بزرگ شعر و ادب فارسی در قرن ششم هنگام بازگشت از سفر حج در همدان میهمان همین خاندان می شود و در کتاب «تُحفه العراقین» در مدح و ستایش علویان قصیده‌ای بلند می‌سراید.
گنبدی برای گنبد
از او درباره سرداب موجود در این بنا که می‌پرسم رواج سبک معماری رازی در سده پنجم و ششم را برایم شرح می‌دهد که جزو سبکهای شاخص ایران و سردابه از بخشهای اصلی این سبک معماری بوده است و قبل از ترویج آن هیچ کدام از آرامگاه‌ها و مقبره‌ها سردابه نداشتند؛ این مکان اتاق اصلی تدفین مردگان بود.
به گفته دکتر نظری در آن زمان ورود به سرداب ممنوع بود و هر کسی اجازه تردد به اتاق تدفین را نداشت اما اکنون به لحاظ توسعه گردشگری و جاذبه گنبدعلویان مردم می‌توانند از سردابه این آرامگاه دیدن کنند.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی همدان از فرسایش گنبد این شاهکار معماری افسوس می‌خورد و توضیح می‌دهد که چگونه برف و باران و سرمای سخت این اقلیم بخشی مهم از آرامگاه علویان را نابود کرده است.
اما او در تحقیقاتش به بازسازی سقف و گنبد نیز پرداخته و با تکیه بر نقشه‌های سه بعدی طراحی شده توسط این محقق، متولیان می‌توانند برای ساخت این بخش همت کنند تا گنبد علویان بی‌گنبد نماند.
تزئینات گنبد علویان زیر ذره‌بین باستان شناسان
معاون مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان فارغ از ماهیت و کاربرد این اثر باستانی در عهد قدیم، حراست از آن را در روزگار کنونی مهمترین موضوع می داند و به آن تاکید فراوان دارد.
به گفته سیده مریم موسوی، این بنای از آثار شاخص پایتخت تاریخ و تمدن به شمار می‌آید که در سال ۱۳۱۰ به شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و این رویداد مسوولیت همکاران ما را برای نگهداری و محافظت از آن سنگین‌تر کرد به طوری که در چند مرحله این بنا مرمت، بازسازی و محوطه سازی شده تا به شکل و شمایل کنونی برسد که هر سال پذیرای گردشگران بسیاری از سراسر جهان است.
وی تاکید می‌کند: در سالهای اخیر عملیات تثبیت و پاکسازی اولیه تزئینات داخلی و گچبری‌های بنا و محافظت از رطوبت صورت گرفته و از آنجا که گنبدعلویان دارای تزئینات بسیار زیادی است، مستندنگاری دقیق از آنها به منظور آسیب شناسی و مرمت اهمیت بسیاری یافته و اسکن لیزری نقشه‌های ۲بعدی از این اثر تاریخی تهیه شده است.
او از طرح مطالعاتی شیوه‌های برخورد با تزئینات این بنا خبر می‌دهد که توسط جهاد دانشگاهی قزوین در حال اجرا است تا شیوه‌های علمی نوین برای رفتار با این دست سازه‌های بی‌نظیر را بیابند.
گنبد علویان امامزاده‌ای در گذر فراموشی
مدیرکل اوقاف استان: همدان شهر آرامگاه‌های مذهبی است و از لحاظ فراوانی، نسب و تبار قابل قیاس با هیچ کدام از شهرهای کشور نیست و گنبد علویان یکی از این بقاع شاخص است و در سالهای اخیر اشیا و اجناس ارزشمند موجود در بقاع استان جمع آوری و در موزه وقف گردآوری شده است که مجموعه‌ای کم نظیر پدید آورده و گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.
«گنبدعلویان یکی از بقاع متبرکه و از اماکن مشهور به عنوان امامزاده در شهر همدان است که این وجه آن کم کم به فراموشی رفته و در یک قرن اخیر کمتر کسی به عنوان امامزاده از آن یاد کرده است.» این گلایه مدیرکل اوقاف و امور خیریه همدان است و از رسانه‌ها می‌خواهد امامزاده بودن گنبد علویان را به مردم بیشتر تاکید و تلقین کنند تا نسل حاضر هم داشته‌های غنی فرهنگی این مرز و بوم را بهتر بشناسند.
حجت الاسلام رضا حاجی زین العابدینی می‌گوید: همدان شهر آرامگاه‌های مذهبی است و از لحاظ فراوانی، نسب و تبار قابل قیاس با هیچ کدام از شهرهای کشور نیست و گنبد علویان یکی از این بقاع شاخص است.
وی اضافه می کند: هم اینک تهیه مستندی از این بنای تاریخی و مذهبی، چرایی و چگونگی ورود امامزاده‌ها به همدان و پیشینه و زندگی آنها را در دستور کار داریم و در این راستا از اطلاعات محققان این دیار همچون استاد اذکایی، مرحوم عندلیب زاده و دکتر نظری بهره می‌بریم».
او یادآوری می‌کند: در سالهای اخیر اشیا و اجناس ارزشمند موجود در بقاع استان جمع آوری و در موزه وقف گردآوری شده که مجموعه‌ای کم نظیر پدید آورده است و گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.
سکه‌های عهد ساسانی و کتیبه امامزاده محسن و صدها شی با ارزش دیگر که مردم در گذشته به عنوان نذورات به این اماکن اهدا می‌کردند اکنون به عنوان جاذبه‌ای گردشگری به نمایش درآمده است.
مخلص کلام اینکه هر چند پژوهش‌های محققان و باستان شناسان به روی فرضیه مسجد بودن گنبدعلویان خط بطلان می‌کشد و آرامگاه و امامزاده بودنش را بیشتر می پسندد اما این موضوع چیزی از عظمت این بنا نمی‌کاهد و مردمان این دیار همچون گذشته ارادت خاصی به خاندان ائمه اطهار(ع) دارند.
این اثر باستانی شاهکاری از هنر و معماری اسلامی و یادمانی شایسته از عصر سلجوقی است که به خوبی کلکسیون گردشگری پایتخت تاریخ و تمدن را تکمیل کرده است و هر کدام از متولیان که می توانند، باید برای پایداری و ماندگاری این اثر باستانی بکوشند.
اضافه کردن گنبدی شکیل و بازسازی و مرمت سقف این آرامگاه، ساخت محتوای جدید و سازگار با ذائقه جوانان برای معرفی میراث کهن همدان و یا حتی آموزش و به روزرسانی راهنماهای گردشگری و آگاه سازی آنها از آخرین یافته های پژوهشی هر کدام سهمی از کاری بزرگ برای شناسایی گنبد علویان است که گنجینه ای بی‌بدیل از زیبایی و شگفتی در خود نهفته دارد.
گزارش از زهرا زارعی
نظر شما