فارابی؛ مصداق عینی همبستگی فرهنگ‌ها

به گزارش روز دوشنبه گروه فرهنگی ایرنا از روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو-ایران، وبینار بین‌المللی فارابی که به طور مشترک با همکاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان برگزار می‌شود، امروز ۲۸ مهرماه آغاز به کار کرد.

در افتتاحیه این وبینار، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با بیان اینکه شخصیت و آثار فارابی مصداق عینی تقارب فرهنگ‌هاست، گفت: پیوندهای فرهنگی در زمره ماندگارترین و پایدارترین پیوندها میان ملت‌هاست چرا که ره‌آورد مشترک قرن‌ها زندگی و زیست بالنده و شکوفا میان فرهنگ ها بوده است. از این رو هرچه دایره مناسبات فرهنگی گسترده تر باشد، عمق دوستی‌ها و همدلی ها میان ملت ها افزون‌تر می‌شود. مشاهیر و شخصیت‌های جهانی هر ملتی به مثابه ریسمان‌های فرهنگی- هویتی هستند که ملت‌ها را در طول ادوار مختلف به یکدیگر متصل می‌کنند.

منصور غلامی، با نام بردن از مشاهیر ایرانی گفت: بسیاری  از شخصیت‌های جهانی همواره پیوند دهنده مهر و دوستی و مدارا و خردگستری بوده‌اند. در این میان یکی از شاخص ترین و تأثیرگذارترین چهره‌های ممتاز جهانی، نام پرآوازه ابونصر محمد فارابی است که در اوج قرون وسطی که دوران سیاهی و ظلمت و پریشانی بود؛ مرکز ثقل علم گستری، خردورزی و مهرورزی میان ملت‌های آن دوران بود.

وی مهم‌ترین ابزار در نزدیکی و تقارب فرهنگ‌ها بهره‌گیری از ظرفیت عظیم مشاهیر جهانی دانست و اضافه کرد:  درج نام ابونصر محمد فارابی در فهرست گرامی‌داشت‌های جهانی؛ آن هم در سال‌های پایانی دهه تقارب فرهنگ‌ها (۲۰۱۳-۲۰۲۲) از آن رو اهمیت دارد که اساسا شخصیت و آثار فارابی، مصداق عینی تقارب فرهنگ‌هاست.

غلامی اضافه کرد: هنر فارابی از آن رو برای بشر امروز نیز بسیار پیشرو و کاربردی است که او در فزون از هزار و صد سال پیش، به دنبال ایجاد پل فکری و فلسفی میان شرق و غرب عالم بود و شگفت آن‌که این رویکرد در دوران اوج تعصبات و افراطی‌گری‌های عقیدتی و فکری قرون وسطی رقم خورد.

وزیر علوم، با اشاره به لقب معلم ثانی گفت: جایگاه فارابی به قدری در جهان برجسته است که او را معلم ثانی نام نهاده‌اند و تنها کسی است که توانست بهترین شرح‌ها را بر منطق ارسطویی بنگارد تا جایی‌که ابوعلی سینا دانشمند بزرگ ایرانی در منزلت علمی او سخن گفت.

وی ادامه داد: جهان امروز به رغم پیشرفت‌های عمیق تکنولوژیک و دستاوردهای خیره کننده در حوزه علم شوربختانه از نظرگاه اخلاق و ترویج صلح و مدارا با نقصان و کاستی‌های جدی روبه‌رو است؛ همچنان در جای جای جهان صدای سفیر گلوله و بوی آزار دهنده باروت از لوله‌های تفنگ به مشام می‌رسد که محصول افراطی‌گری، تک‌سونگری و انحصارطلبی است. بشر امروز هیچ راهی جز بازگشت به سرچشمه‌های فرهنگ، دوستی، مهر و مدارا ندارد؛ همان مفهومی که فارابی  بزرگ آن را در رساله «تحصیل‌السعاده» به «ترویج خیر و نیکی» تفسیر می‌کند. از دیدگاه او خیر و نیکی شرافت ذاتی دارد و کسی که در طلب سعادت پایدار است باید در ترویج خیر و نیکی میان ابنای بشر پیشگام باشد.

باید امکان مطالعه همه جانبه آثار فارابی را فراهم بیاوریم

دبیر دولت جمهوری قزاقستان، هدف از شناخت فارابی را  به کارگیری دانش او دانست و بیان کرد: در قزاقستان کتاب‌های زیادی درباره فارابی چاپ شده و ما سعی می‌کنیم به آخرین اخباری که در زمینه فارابی منتشر می‌شود، توجه داشته باشیم. ما با به کارگیری اندیشه‌های فارابی مطالعاتی در زمینه هوش مصنوعی در حوزه اخلاق انجام داده‌ایم. در قزاقستان مرکزی برای تجلیل از فارابی افتتاح کردیم و مساله مهم این است که رئیس جمهور قزاقستان نیز از بزرگداشت این شخصیت و شناخت او حمایت می‌کند.

کریمبک کوشربایف، افزود: در قزاقستان سرزمین تولد این دانشمند بزرگ، علم بسیار با اهمیت تلقی می‌شود و ما برنامه‌های بسیاری در راستای توسعه علم و همکاری‌های بین‌المللی انجام داده‌ایم. در مطالعه فارابی، مطالعه بین رشته‌ای نیز احیا شده است و مطالعه اصولی آثار وی و همچنین ادامه و بازخوانی آثار فارابی نیز اهمیت بسیاری دارد. ما باید تلاش کنیم امکان مطالعه چندجانبه و همه جانبه آثار او را فراهم کنیم.

جاده ابریشم مسیر تمدن و فرهنگ بوده است

مدیرکل ICESCO (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی) اظهار کرد: جاده ابریشم مسیر تمدن و فرهنگ بوده و بیشتر آثار فارابی مربوط به زمانی است که او در سفر بوده است. ما در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی خودمان طرح‌هایی را برای ترویج تبادل همکاری ارائه می‌دهیم و من از کشورهای عضو آیسسکو می‌خواهم برای توسعه فرهنگ‌های مشترک تلاش کنند.

سلیم المالک، گفت: ما از طرح‌های کشورها در زمینه آموزش حمایت می‌کنیم و از سایر کشورها نیز دعوت می‌کنم که برای مطالعه آثار دانشمندان تلاش و از طرح‌های آیسسکو نیز حمایت کنند.

تاثیر عمیق فارابی بر افلاطون و ارسطو

هماهنگ کننده عمومی کمیته همکاری‌های علمی و فناوری سازمان همکاری‌های اسلامی توضیح داد: فارابی نقش مهمی در رشد اندیشه‌های فرهنگی و علمی داشته و نظرات وی تاثیر عمیقی بر تفکرات افلاطون و ارسطو گذاشته، فارابی بنیانگذار رشته‌هایی چون علوم طبیعی بوده است. ابن سینا و ابن رشد نیز در کارهای خود متاثر از تفکرات فارابی بوده‌اند.

محمد اقبال چوداری اعلام کرد: کمیته همکاری‌های علمی و فناوری سازمان همکاری‌های اسلامی قرار است در ماه دسامبر ۲۰۲۰ همایشی با موضوع فارابی برگزار کند و در این همایش قرار است به بررسی تاثیر کارها و آثار فارابی بر دانش امروز پرداخته شود.

کشورهای همسایه برای صلح بین ارمنستان و آذربایجان تلاش کنند

مشاور ارشد رئیس جمهوری ترکیه اظهار داشت: از همه شرکت کنندگان و کشورهای همسایه می‌خواهم که برای برقراری صلح بین ارمنستان و آذربایجان تلاش کنند. کنفرانس‌هایی مانند کنفرانس امروز به برقراری و ترویج صلح کمک می‌کند. سال ۲۰۲۰ سال فارابی و وی به معلم ثانی مشهور است. جاده ابریشم تنها جاده تجارت نبوده، بلکه مسیر تمدن و امنیت بوده است. جاده ابریشم گفتمان بین تمدن ها را تقویت می‌کند و نقش بسیاری در برقراری صلح در جهان دارد.

یالچین توپکو گفت: جاده ابریشم از لحاظ توسعه امنیت و توسعه، فقط به یک کشور اختصاص ندارد و متعلق به کشورهای بسیاری است. این مسیر می‌تواند برای جهان صلح به ارمغان بیاورد، بین کشورها و قاره ها ارتباط برقرار کند، تجارت بین قاره ای را ترویج کند و موجبات توسعه فرهنگی و اجتماعی را فراهم آورد.

فارابی برای تاریخ اندیشه مهم است

در بخش دیگری از این وبینار که با عنوان «تمدن‌ها در جاده ابریشم» برگزار شد، حجت‌الله ایوبی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران، با اشاره به این موضوع که انسان تنها جسم خاکی نیست بر استفاده بیش از پیش از اندیشه‌های فارابی تاکید کرد.

وی ادامه داد: انسان از نگاه جهان شرق، تنها جسم خاکی نیست و اتفاقا شالوده اصلی وجودِ ما، جان است و فرهنگ و اندیشه.  برگزاری این برنامه‌ها و بازخوانی اندیشه شخصیت‌های فلسفی و فرهنگی بزرگانی چون ابونصر فارابی در این روزگار نه تنها آشنایی با اندیشه بزرگان گذشته است، بلکه دارویی است برای درمان جان و روح بشر. اندیشمندان و اولیای الهی طبیبان روح ما هستند.

ایوبی ویژگی‌های فارابی، را چندگانه دانست و گفت: او به جهت ابتکار در طرح مسائل جدید در فلسفه، برای تاریخ اندیشه مهم است. فارابی نخستین کسی است که تفکیک میان ذات و وجود را در فلسفه اساس می‌نهد. افزون بر این فارابی می‌کوشد میان تفکر یونانی و تفکر اسلامی پل ارتباطی برقرار کند و این دو جهان معرفتی را به هم نزدیک کند. او در فلسفه خویش سیاست و تدبیر مدن را از یاد نمی‌برد و فلسفه را صرفا به‌گونه‌ای دل‌مشغولی ذهنی و شخصی فرو نمی‌کاهد، بلکه می‌کوشد تا فلسفه را در بستری اجتماعی و سیاسی دنبال کند که سعادت‌مندی آدمیان را در پی داشته باشد.

وی افزود: فراموش نکنیم که کتاب بزرگ او در زمینه موسیقی (موسیقی الکبیر) نیز چنان‌که گفته‌اند در فرهنگ اسلامی اثری بی‌همتا بوده، شاید بزرگترین اهمیت فارابی این است که او در واقع موسس فلسفه اسلامی است و بر همگان فضل تقدم دارد. چرا که او کسی مثل ابن سینا و غزالی؛ ابن عربی و ملاصدرا، ملای سبزواری و .... را پیش از خود نداشته است تا بر بنیاد رهنمود آنان راه بپیماید، بلکه خود بنیانگذار نحله فلسفه اسلامی می‌گردد که پس از او همه فیلسوفان بزرگ اسلامی و مسیحی از او تاثیر می‌پذیرند.

دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران، اضافه کرد: اگر در شعر، رودکی بزرگ، مبدع و خالق شعر پارسی است، فارابی نیز در حوزه فلسفه و حکمت اسلامی حکیم اول است. او در فلسفه خویش دلیل و برهان عقلی را همواره بر تعصب و افراطی‌گری کورکورانه در ساحت علم و فلسفه ارجحیت می‌دهد.

شرط تحقق مدینه فاضله رشد و کمال انسان‌هاست

وی با اشاره به اندیشه مدرن و توجه ویژه فارابی در بیش از هزار سال پیش، به ویژگی‌های جامعه مدنی است، اضافه کرد: از دیدگاه فارابی شرط تحقق مدینه فاضله رشد و کمال انسان‌هاست تا با قوه عقل خویش سعادت را درک کنند و خواهان و خواستار خوبی‌ها باشند. از دیدگاه فارابی «امر محبوب» هر جامعه، نشان‌دهنده ویژگی فضلیت یا رذیلت آن جامعه است. مردمانی که سعادت، درستی و عدالت را دوست دارند، مردمان یک مدینه فاضله‌اند، نه جامعه‌ای که مردمانش در پی شقاوت و بدی هستند.

ایوبی افزود: از دیدگاه فارابی نشانه سعادت مردمان این است که علاوه بر دوست داشتن خوبی‌ها، یکدیگر را نیز دوست داشته باشند. نوع دوستی و عشق به ‌هم ‌نوع، لازمه فضیلت یک جامعه یا مدینه است. به بیانی دیگر اجتماع مردمان در مدینه فاضله برای تحقق خوبی‌ها، نیکی‌ها و سعادت است. همان‌گونه که در مدینه نازله مردم برای حرکت به سوی پلیدهای و پلشتی‌ها اجتماع کرده‌اند. اندیشه فارابی گوهر گم شده امروز ماست. اگر سازمان‌های جهانی و جوامع انسانی بر محور سعادت، نیکی، دوستی و نوع دوستی بنا شوند دیگر جایی برای جنگ، خشونت و ستم باقی نمی‌ماند و این است پیام فارابی که باید آن را در این روزگار بارها و بارها مرور کرد.

دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو-ایران،  با قزاقستان و ایران را دو کشور پهناور و تمدن‌ساز دانست و افزود:این دو  همچون سایر کشورهای فرهنگ‌گستر حوزه جاده ابریشم، مفتخرند که خاستگاه شکل‌گیری شخصیت و منزلت علمی و فرهنگی انسانی شکوهمند، همچون ابونصر محمد فارابی هستند. در گذشته بزرگان فرهنگی ما در گوشه گوشه سرزمینی که من آن را سرزمین خورشید می‌نامم، همه منادی یک پیام‌اند. مولانا در قونیه، ابونصر فارابی در فاراب، عطار نیشابوری و فردوسی بزرگ در طوس و خراسان، رودکی در پنجکت، اقبال لاهوری در لاهور، مختوم قلی و دیگران پیامشان همین است. عشق و محبت و دوستی.

فارابی مقصد فیلسوفان را رسیدن به حقایق برهانی می‌دانست

رضا داوری اردکانی استاد فلسفه و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران با اشاره به اینکه فلاسفه با هم اختلاف ندارند و اختلاف‌شان ظاهری‌است، تاکید کرد که فارابی زبان‌ها را تقسیم کرد و زبان برهان را برترین زبان دانست. تا اکنون هم فیلسوفان جهان اسلام، فلسفه درست را فلسفه برهانی می‌دانند.

وی با بیان این که از زندگی فارابی اطلاع دقیق نداریم، گفت: می‌دانیم او در قریه وسیج از قراء اطراف فاراب که شهری در قزاقستان کنونی است، به دنیا آمده و در نوجوانی همراه پدر که نظامی و لشکری بوده به بغداد رفته و در آن‌جا درس خوانده اما در بغداد نمانده و به سوی غرب مهاجرت کرده و در شام اقامت گزیده است. اگر از زندگی او اطلاع کافی نداریم خوشبختانه اغلب آثار او برای ما مانده است. بر اساس مطالب همین آثار است که می‌توانیم او را مؤسس فلسفه دوره اسلامی بدانیم. بیشتر آثار فارابی موجز است اما این آثار موجز شامل همه شعب منطق و فلسفه می‌شود. یکی از این آثار هم کتاب مهمی در موسیقی است.

داوری اردکانی، جامعیت را از امتیازهای فلسفه فارابی دانست و اضافه کرد: او فلسفه را از سیاست و زندگی مدنی و گفتار و رفتار مردم جدا نمی‌دانسته، البته سیاستی که او وضع کرده به آسانی قابل تحقق نبوده است و شاید به همین جهت اخلافش آن را بسط نداده‌اند ولی همین که دنباله سعی افلاطون و ارسطو را در عالم غیریونانی (اسلامی) گرفته و نظر استادان یونانی را بر اساس اصول و درک تازه‌ای قرار داده و تفسیر کرده است، اهمیت دارد. تصرفی که فیلسوفان جهان اسلام و در صدر آن فارابی در فلسفه یونانی کردند بر خلاف آنچه در ظاهر فهمیده می‌شود این نبود که به حکم اعتقاد و بنا بر پیروی از اعتقادات مسلمانی خدای ارسطو را که صرفاً علت غایی بود به صورت خدای قادر مرید و علت فاعلی موجودات تصویر کنند.

رئیس فرهنگستان علوم، افزود: فارابی و اخلافش با نظری متفاوت نسبت به موجودات می‌نگریستند. آنها موجودات یعنی ماهیات را ممکن به معنی خاص می‌دانستند و ممکن به معنی خاص چیزی است که می‌تواند باشد و می‌تواند نباشد و اگر هست علتی دارد. موجوداتی که هستند علت دارند. به این ترتیب معنی موجود و مقام علت در آغاز فلسفه دوره اسلامی صورت دیگر پیدا کرد. این فلسفه در آثار فارابی تدوین اجمالی پیدا کرد. فلاسفه‌ای که بعد از او آمدند مطلب را تفصیل دادند و امکان‌های نهفته در آن اجمال را کشف کردند. کار این فلسفه در بسط خود بالاخره به صورت حکمت متعالیه ملاصدرا در آمد.

وی ادامه داد: فارابی مقصد فیلسوفان را رسیدن به حقایق برهانی می‌دانست و کوشید آرای افلاطون و ارسطو را با هم جمع کند. او معتقد بود که فلسفه یکی است و علم برهانی است. فلاسفه هم با هم اختلاف ندارند و اختلافشان ظاهری‌است. زبان‌ها را نیز تقسیم کرد و زبان برهان را برترین زبان دانست. تا اکنون هم فیلسوفان جهان اسلام، فلسفه درست را فلسفه برهانی می‌دانند. اکنون ما از مقام فارابی در تاریخ فلسفه اسلامی و اثری که بر اخلافش داشته است کم و بیش آگاهی داریم یا می‌توانیم آگاهی داشته باشیم. اما اینکه با او چه نسبتی داریم و از او چه می‌توانیم بیاموزیم چیز چندانی نمی‌دانیم.

داوری اردکانی گفت: باید بزرگی او را بشناسیم. ما ایرانیان که در طی مدت هزار سال میزبان فلسفه فیلسوف مهاجر بوده‌ایم و او را از خود می‌دانیم باید از آنچه او آموخته درس‌های تازه بگیریم. مردم قزاقستان هم که فارابی را به معنی امروزی لفظ هموطن خویش می‌شناسند حق دارند که به او افتخار کنند و البته اهل نظر و فیلسوفان آن کشور موظفند که آثار او را بخوانند و ببینند آنها که اخلاف فارابی‌اند چه درس‌هایی از فیلسوف خویش می‌توانند بیاموزند.

وی در پایان افزود: به عبارت دیگر همه ما باید ببینیم که در فلسفه موجز فارابی چه درس‌هایی مضمر است که در زمان کنونی می‌تواند راهگشا باشد. از کوششی که سفارت محترم قزاقستان برای بزرگداشت فارابی ترتیب داده است همه اهل فلسفه باید خشنود و سپاسگزار باشند.

کازینف دوزن دبیرکل TURKSOY، هالیت ارن دبیرکل مرکز پژوهشی هنر، تاریخ و تمدن اسلام، منصور حسین  دیمیتری وویاکین مدیر انستیتوی بین المللی مطالعات آسیای میانه (IICAS)، منصوره حیدر  استاد (هند)، آلبرت فیشلر استاد افتخاری فرانسه، ایرینا پوپووا مدیر انستیتوی نسخه‌های خطی شرقی آکادمی علوم روسیه (روسیه)، رامیل خیروتدینوف مدیر انستیتوی روابط بین الملل دانشگاه فدرال کازان، رئیس هیات مدیره موسسه مطالعات آسیای میانه، گالیمکر موتانف رئیس دانشگاه ملی فارابی قزاقستان، محمود فواد مدیر مرکز فارابی گروه زبانشناسی دانشگاه قاهره (مصر)، بکیر کارلیگا هماهنگ کننده پیمان تمدن‌های سازمان ملل در ترکیه، باخرم عبدوخالیموف معاون رئیس آکادمی علوم جمهوری ازبکستان، عثمان توگوساکف نایب رئیس آکادمی ملی علوم جمهوری قرقیزستان، ابساتر دربیسالی مدیر انستیتوی مطالعات شرقی آکادمی علوم ملی جمهوری قزاقستان، الهام محمدزاده مدیر انستیتوی فلسفه آکادمی ملی علوم آذربایجان، جورجیوس استریس استاد دانشگاه ملی و Kapodistrian آتن و صیدرهامون سلیمونوف استاد دانشگاه ملی تاجیکستان از سخنرانان این وبینار بودند.

وبینار بین المللی همبستگی کشورها در مسیر جاده ابریشم به مناسبت هزار و صد و پنجاه امین سالگرد تولد ابونصر فارابی، در چارچوب همکاری های مشترک در یونسکو با همکاری ایران و قزافستان برگزار شد.