برجام؛ صبر راهبردی و پیام تحولات تازه «فردو»

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا، پیام اخیر جمهوری اسلامی ایران به جامعه جهانی مبنی بر اینکه دوره صبر راهبردی تهران همیشگی نخواهد بود و عدم وفای به عهد طرف‌های برجام و طرح درخواست‌های جدید مانند توافق گسترده‌تر با جمهوری اسلامی ، تبعاتی را بدنبال خواهد داشت، واکنش اروپایی ها را بدنبال داشت.

پیتر استانو سخنگوی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز گذشته و بعد از ازسرگیری غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصد از سوی ایران، ضمن تکرار ادعای نگرانی از فعالیت های ایران، اعلام کرد که این اتحادیه متعهد است تا «تلاشی مضاعف» برای حفظ برجام انجام دهد.

به گزارش ایرنا، علی ربیعی سخنگوی دولت جمهوری اسلامی ایران روز دوشنبه (۱۵ دی) از آغاز فرایند ازسرگیری غنی سازی اورانیوم ۲۰ درصد خبر داد و  با بیان اینکه غنی سازی اورانیوم مطابق با بند ۳۶ برجام است، گفت: اتحادیه اروپا به جای صدور بیانیه و اعلام نگرانی نسبت به استفاده ایران از حقوق خود، فکری به حال تعهدات بر زمین مانده خود بکند.  

آنچنان که در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ، ایران دربرابر سیاست فشار حداکثری تسلیم نشد، امروز هم نجات برجام تنها در پرتو بازی حاصل جمع غیر صفر تحقق پذیر است و جمهوری اسلامی به بازی برد-باخت تن نمی‌دهد.

به این ترتیب جمهوری اسلامی ایران در راستای اجرای قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها فرایند تولید اورانیوم با غنای ۲۰ درصد در مجتمع غنی‌سازی شهید علیمحمدی(فردو) را آغاز و اعلام کرد که توانایی غنی‌سازی بالاتر از آن را هم دارد.

رییس سازمان انرژی اتمی ایران دیروز در گفت‌وگو با خبرنگاران، با بیان اینکه در حال حاضر هر ساعت ۱۷ تا ۲۰ گرم اورانیوم ۲۰ درصد تولید می کنیم، بیان داشت: ماهانه ۸ تا ۹ کیلوگرم توان تولید داریم تا به ۱۲۰ کیلو پیش بینی شده در قانون برسیم.

علی اکبر صالحی با طعنه به کسانی که اجرای برجام را سبب تخریب زیرساخت های هسته ای کشور می دانستند، بیان داشت: ۲۰ درصدی که ظاهراً متوقف بود و [آن‌ها] فکر می‌کردند نابود شده و از بین رفته، دیدید که در عرض ۲۴ ساعت راه اندازی شد. بنابراین فعالیت‌های سازمان هیچ‌کدام نه متوقف نه کند شده است.

وی با اشاره به برنامه سازمان انرژی اتمی برای نصب یک هزار سانتریفیوژ IR۲M که فراتر از تعهدات ایران در برجام است گفت: همین الان ۲ آبشار از این سانتریفیوژها یعنی حدود ۳۲۰ دستگاه نصب شده و کار می‌کند. طبق قانون باید یکهزار سانتریفیوژ IR۲M نصب کنیم و ظرف دو سه ماه آینده طبق قانون که باید هزار دستگاه IR۲M نصب کنیم در همان زمان نصب خواهیم کرد ساخت سانتریفیوژهای IR۲M را شروع کردیم.

معاون رییس جمهوری با بیان اینکه طبق قانون ظرف یک سال بتوانیم یکهزار ماشین IR۶ تولید کنیم، گفت: مواد اولیه این ماشین‌ها را تهیه می‌کنیم و با کمک آقای رئیس جمهورو دستور ایشان برای برای تامین مالی این کار شروع شده است. نیاز مالی این ماشینها خیلی زیاد است.  متعاقب چیزی که مجلس از ما خواسته در همان محدوده‌های زمانی مدنظر و حتی زودتر کارمان را پیش می‌بریم و هیچ مشکلی در این خصوص نداریم.

این اقدامات در چارچوب گام‌های پنجگانه ایران در واکنش به خروج یکجانبه آمریکا از برجام و تعلل طرف‌های اروپایی در عمل به تعهداتشان در این توافق صورت گرفت.

وقتی هشدار «بیدار باش» ایران جدی گرفته نشد

ایران درست یک سال پیش یعنی ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸، با صدور بیانیه‌ای آخرین گام کاهش تعهدات برجامی خود را اعلام کرد که طبق آن، تهران دیگر هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) نخواهد داشت و از این پس، برنامه هسته‌ای ایران فقط بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز طبق روال ادامه می‌یابد.

در همین حال مجلس شورای اسلامی ۱۱ آذر به کلیات طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» رای داد که یکی از بندهای نه‌گانه آن، دولت جمهوری اسلامی را مکلف می‌کند برای لغو تحریم‌ها «غنی‌سازی ۲۰ درصدی را عملیاتی کند و سازمان انرژی اتمی هم استفاده از سانتریفوژهای نسل ۶ و ۸ را در دستور کار قرار دهد». مجلس دو ماه به دولت فرصت داده بود که در صورت ادامه تحریم‌های آمریکا همکاری با آژانس را محدود کرده و غنی‌سازی ۲۰ درصدی را آغاز کند.

محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران می‌گوید که غنی سازی اورانیوم در تاسیسات فردو بر اساس مصوبه مجلس صورت گرفته و به نحو مقتضی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع‌رسانی شده است. وی در توئیتی تصریح کرد که اقدامات صورت گرفته در انطباق کامل با بند ۳۶ برجام است و بعد از سال‌ها عدم پایبندی چند عضو دیگر برجام اجرا شده است.

سخنگوی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا ابتدا در اظهار نظری که یک نسخه آن به زبان انگلیسی در اختیار ایرنا قرار گرفت، محتاطانه به اقدام ایران واکنش نشان داد و آن را انحراف از تعهدات برجامی توصیف کرد. پیتر استانو بر همین اساس اهمیت اجتناب از هر اقدامی را که توافق هسته‌ای را تضعیف می‌کند مورد تاکید قرار داد.

او پس از واکنش اظهارات علی ربیعی سخنگوی دولت مبنی بر اینکه غنی سازی اورانیوم مطابق با بند ۳۶ برجام است، و اتحادیه اروپا به جای صدور بیانیه و اعلام نگرانی نسبت به استفاده ایران از حقوق خود، فکری به حال تعهدات بر زمین مانده خود بکند، در یک عقب نشینی آشکار اعلام کرد که این اتحادیه متعهد است تا تلاش مضاعفی برای حفظ برجام انجام دهد.

همه طرف‌ها برای حفظ برجام هزینه کنند

واقعیت این است که اگر اعضای برجام نتوانند به تعهدات خود عمل کنند، طبیعی است که این توافق نمی‌تواند به طور یکجانبه ادامه پیدا کند. ایران در واکنش به بی‌عملی طرف‌های مقابل، سیاستی به عنوان سیاست «بیدار باش» اتخاذ  کرد تا طرف‌ها را به یافتن راه حلی برای خروج از وضعیت بد فعلی وادار کند.

تا پیش از آغاز گام‌های کاهش تعهدات برجامی ایران، آژانس بین المللی انرژی اتمی ۱۴ بار تعهد جمهوری اسلامی را به برجام درحالی تایید کرد که طرف‌های دیگر به تعهدات خود عمل نکردند. یک سناریو این بود که ایران از برجام خارج شود که قطعا پایان توافق بود و ایران تمایلی به از بین بردن برجام ندارد. در عوض ایران سیاستی را اتخاذ کرد و به طرف مقابل هشدار و زمان داد که به تعهد خود عمل کند. در واقع اقدام ایران باز هم به دیپلماسی و مذاکره فرصت داد.

نکته حائز اهمیت در تمام اقدامات این ایران اصل بازگشت پذیری آن است. به این ترتیب که به محض بازگشت طرف‌های دیگر به اجرای تعهدات‌شان در این توافق، تمام این اقدامات متوقف و شرایط قبلی اعاده خواهد شد. لذا هدف ایران از این اقدامات، تلاش برای اجرای کامل برجام و حفظ آن است نه تخریب آن.

نماینده روسیه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید که اقدام ایران برای آغاز غنی سازی اورانیوم تا سطح ۲۰ درصد تحول تازه‌ای نیست و با عادی سازی شرایط برجام، برگشت پذیر است.

میخائیل اولیانوف در توئیتی تصریح کرد: از عدول بیشتر ایران از تعهدات خود در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) ذوق زده نیستیم اما دلیلی برای بزرگنمایی کردن این موضوع  وجود ندارد.

برخی تحلیل‌گران نگرانند که اقدام ایران ممکن است احیای برجام را پس از انتقال قدرت در آمریکا دشوار کند.

پروفسور «هاینز گارتنر» استاد دانشگاه وین و موسسه بین‌المللی صلح در گفت‌وگو با ایرنا بیان داشت: به نظر می‌رسد که ایران می‌خواهد به اتحادیه اروپا و دولت جدید بایدن فشار وارد کند تا برجام را حفظ کرده و بر اساس تعهداتشان عمل کنند. ایران استدلال می‌کند که بر اساس بند ۲۶ و ۳۶ برجام اگر سایر طرف‌ها، این توافق را نقض کنند، مجبور نیست تمام تعهداتش را اجرا کند. ضمن آنکه این اقدامات در صورت رفع تحریم‌ها برگشت پذیر هستند.اما این احتمال هم وجود دارد که دولت جو بایدن و اتحادیه اروپا وفق انتظار ایران واکنش نشان ندهند.

وی ابراز نگرانی می کند که «اقدام ایران از سوی مخالفان برجام در کنگره آمریکا و جنگ طلبان ضد ایرانی حزب دمکرات مورد سوء استفاده قرار گیرد تا مانع بازگشت بایدن به برجام شوند. چون آن‌ها ممکن است ادعا کنند که ایران برای پایبندی به تعهداتش در برجام قابل اعتماد نیست و جو بایدن هم مایل نیست تحت فشار کار کند.»

گارتنر معتقد است که ایران باید برای نشان دادن حسن نیت خود، به تعهداتش ذیل برجام بازگردد. این کار به گفته او، باعث می‌شود که بهانه از دست مخالفان برجام در آمریکا و اروپا گرفته شود. وی بیان داشت: این بهترین کاری است که ایران می‌تواند انجام دهد تا جو بایدن و اتحادیه/تروئیکای اروپایی به نقطه اول بازگردند، برجام احیا و تحریم‌ها برداشته شود.

با این حال به نظر می‌رسد که بسامد تصمیم ایران در فردو بالاتر از تمام تحولاتی است که در دو سال گذشته پس از خروج آمریکا از برجام رخ داده و پیام محکمی را به طرف غربی منتقل که اتحادیه/تروئیکای اروپایی هنوز رسما بیانیه‌ای را صادر نکرده‌ است.  

هانس بیلکس مدیرکل پیشین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی معتقد است که ایران پس از خروج «فاجعه‌بار» آمریکا از توافق هسته‌ای، به حد زیادی خویشتن‌داری به خروج داده و گام‌هایی را که تاکنون برداشته منطقی و عاقلانه بوده است. او اقدام ایران را برای تداوم دسترسی به بازرسان آژانس برای نظارت و تائید صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای ایران تحسین برانگیز خواند.

واقعیت هم این است که ایران برخلاف شرایط پیش از برجام، تمام گام‌هایی را که در یک سال گذشته خارج از تعهداتش ذیل این توافق برداشته زیر نظر بازرسان آژانس بود و به گفته سفیر روسیه «فعالیت‌های هسته‌ای ایران شفاف و قابل راستی آزمایی است. » این بدین معناست که آژانس در این مدت هیچ انحرافی در صلح‌آمیز بودن برنامه اتمی ایران مشاهده نکرده است.

از این منظر غرب تنها با دو گزینه روبروست که یا به اجرای کامل تعهداتش در برجام بازگردد یا جمهوری اسلامی وفق پیمان منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای به غنی سازی ۲۰ درصد تحت نظارت آژانس ادامه می‌دهد.