تالاب‌ها جان ندارند

تالاب ها بسترهای آبی ارزشمندی هستند که علاوه بر اینکه نقش تامین امنیت مواد غذایی مورد نیاز بشر و سایر موجودات، قابلیت زیادی در ذخیره کربن مازاد اتمسفر دارد، تالاب ها معمولا دی اکسید کربن را توسط گیاهان جذب و آنرا تبدیل به مواد آلی می کنند این باعث می شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، تالاب ها می توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرواقلیم های خاصی را به وجود آورند که موجب بالا رفتن ارزش های زیستگاهی یک منطقه می شود، تالاب ها به رغم تمام خدمات مهمی که به بشر می رسانند می توانند نقش حدا واسط بین دریا و خشکی باشند و جلوی امواج فرساینده و نیروهای هیدرودینامیکی که باعث فرسایش و تخریب مناطق ساحلی و مناطق شهری می شود را بگیرند.

تالاب ها یکی از مهمترین اکوسیستم های طبیعی هستند که سه درصد از سطح کره زمین را به خود اختصاص داده اند. در جهان مجموع تالاب‌ها در ۴۲ نوع تیپ طبقه‌بندی شده‌اند که از این تعداد ۴۱ نوع آن در ایران وجود دارد که ایران از این لحاظ منحصر به فرد است، در ایران ۱۴۱ تالاب دارای ارزش اکولوژیکی با وسعت بیش از سه میلیون هکتار شناسایی شده که از این تعداد ۲۵ تالاب رامسرسایت (ثبت شده در کنوانسیون رامسر) با بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت دارای ارزش جهانی و چهار سایت نیز ذخیره‌گاه زیست‌کره است. 

با توجه به اهمیت حفاظت از تالاب ها، تهیه و تدوین برنامه جامع مدیریت این اکوسیستم های آبی در دست اجرای طرح حفاظت از تالاب های ایران قرار دارد و بر این اساس اکنون برنامه مدیریت جامع ۱۸ تالاب تهیه و در حال اجرا است.

بر این اساس برنامه جامع حفاظت تالاب های پریشان، شادگان، ارومیه، قره قشلاق، قوری‌گل، میقان، چغاخور، زریوار، هامون، بختگان، آلاگل، گاوخونی، نوروزلو، سولدوز، کانی برازان، حرای میناب، نئور و گندمان مصوب شد و در حال اجرا است، دو تالاب گواتر و حله در انتظار تصویب و ۱۲ تالاب جازموریان، کشف رود، جاجرود، پل دختر، بیشه دالان، خورخوران، رود گز، مهارلو، کافتر، آق گل، امیر کلایه و مند دیر نخیلو در دست تدوین است.

در این میان تامین حقابه تالاب ها برای ادامه حیات آنها بسیار حائز اهمیت است که بر اساس ماده ۲ آیین نامه حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است نیاز آبی محیط زیستی تالاب ها را تعیین و وزارت نیرو نیز مکلف است ضمن تدوین و اجرای برنامه مدون نسبت به تخصیص و تامین حقابه ها اقدام کند که تاکنون نیاز آبی ۳۸ تالاب و رودخانه تعیین شده است، شاید در این میان حقابه برخی از آنها تامین نشده باشد اما تلاش برای حفاظت و پایداری هر چه بهتر تالاب ها ادامه دارد.

البته بارندگی های اخیر تا حد زیادی به تالاب های کشور جان داده است به طوری که بنا به گفته احمد رضا لاهیجان زاده معاون دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، بارندگی های مطلوبی در دو سال آبی گذشته رخ داد که به احیای تالاب‌ها کمک کرد به گونه‌ای که بیش از ۷۰ درصد تالاب‌های کشور احیا شده است.

در واقع حفاظت از تالاب ها یک اجماع جهانی است به طوری که ۲ فوریه ۱۹۷۱ بود که نمایندگان ۱۸ کشور در شهر رامسر ایران واقع در شمال کشور گردهم آمدند و اولین معاهده محیط زیستی دنیا را با نام کنوانسیون رامسر ثبت کردند، این کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی با هدف حفاظت از تالاب‌ها و حیوانات و گیاهان وابسته به آن‌ها به ویژه پرندگان آبزی و کنار آبزی است، اکنون این پیمان ۲۴۱۲ مکان به وسعت بیش از ۲۵۴هزار هکتار در ۱۷۱ کشور را پوشش می‌دهد.

کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی پیدا کرد و این روز به نام روز جهانی تالاب ها نامگذاری شد که امسال دوم فوریه با ۱۴ بهمن ماه مصادف شده است، در این روز بر حفاظت و بهره‌برداری معقول از تالاب‌ها به ویژه در جهت فراهم کردن زیستگاهی برای پرندگان آبزی تأکید می‌کند.

همایون خوشروان مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی روز سه شنبه به خبرنگار محیط زیست ایرنا درباره اینکه چرا باید از تالاب ها محافظت کنیم، گفت: واقعیت این است که تالاب ها نقش بسیار مهمی برای بقای حیات بر روی کره زمین دارند، خدماتی انجام می دهند که می تواند از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی بسیار مهم باشد.

وی درباره کارکرد زیست محیطی تالاب ها گفت: تالاب یک محیطی متشکل از اجزای سازنده ای شامل آب، گیاه، موجودات ریز میکروسکوپی مانند فیتوپلانگتون ها و زئوپلانگتون ها و برخی آبزیان است و انسان نیز به عنوان یک کاربر در محیط تالاب از حاشیه یا درون آن در حال فعالیت است بنابراین تالاب از اجزایی تشکیل شده که این اجزا در هرم اکولوژیکی و هرم غذایی با هم مرتبط هستند و در نهایت یک اکوسیستم را می سازند.

وی افزود: اکنون این کارکرد طبیعی تالاب خدماتی را به وجود می آورد که یکی از این خدمات تامین امنیت مواد غذایی مورد نیاز بشر و سایر موجودات است، همانطور که می دانید تالاب ها می توانند تولید کنندگان وافری مانند گیاهان را در درون خود جای دهند که این گیاهان مورد تغذیه سایر جانوران واقع می شوند و حتی انسان هم می تواند از گیاهانی که در داخل تالاب است برای منافع خود استفاده کند بنابراین یکی از ضرورت حفاظت از تالاب ها این است که امنیت غذایی ما وابسته به تالاب ها است ما از آب تالاب برای کشاورزی استفاده می کنیم و اگر خشک شوند امنیت غذایی بشر هم به خطر خواهد افتاد.

خوشروان ادامه داد: دومین خدمات تالاب ها که بسیار حایز اهمیت است حضور فیتوپلانگتون های موجود در تالاب ها است که باعث تولید اکسیژن می شود و این اکسیژن یک عنصر بسیار مهمی است که می تواند حیات را تداوم ببخشد و اگر فیتوپلانگتون های یک تالاب را از دست بدهیم نه تنها زنجیره غذایی صدمه خواهد دید بلکه به چرخه غذایی هم صدمه جدی وارد خواهد شد و نه تنها این اتفاق خواهد افتاد بلکه میزان تولید اکسیژن را هم از دست خواهیم داد.

وی اظهار داشت: از دیگر قابلیت های تالاب ها ذخیره کربن مازاد در اتمسفر است، تالاب ها معمولا دی اکسید کربن را توسط گیاهان جذب و آنرا تبدیل به مواد آلی می کنند و این باعث می شود تا گرمایش کره زمین کاهش یابد، تالاب ها می توانند شرایط آب و هوایی را در یک منطقه متعادل کنند و هیدرواقلیم های خاصی را به وجود بیاورند که باعث می شود ارزش های زیستگاهی یک منطقه بالا برود، تالاب ها به رغم تمام خدمات مهمی که به بشر می رسانند می توانند نقش یک منطقه به عنوان حد واسط بین دریا و خشکی باشند و جلوی امواج فرساینده و نیروهای هیدرودینامیکی که باعث فرسایش و تخریب مناطق ساحلی و مناظق شهری می شود را بگیرد.

وی ادامه داد: تالاب ها می توانند زیستگاه پرندگان مهاجری باشند که از سراسر دنیا به این حوضه آبی پرواز می کنند و حضور این پرندگان همراه با تولید موادی خواهد بود که غنی از فسفر و نیتروژن است که سبب حاصلخیزی خاک و در نهایت توسعه کشاورزی خواهد داشت، بنابراین خدماتی که تالاب ها به ما می دهند مرهون عملکرد و کارکرد صحیح اجزای تالاب ها است و اگر انسان به هر دلیلی هر یک از این اجزا را مورد تهدید قرار دهد خدمات تالاب هم مورد تهدید قرار خواهد گرفت و در نهایت خسارات بسیار هنگفتی به جوامع انسانی وارد می شود.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی اظهار داشت: دوم فوریه مقارن با ۱۴ بهمن ماه روز جهانی تالاب ها نامگذاری شده و این روز گرامیداشت حفاظت از تالاب ها توسط کنوانسیون رامسر نامگذاری شده است و کشورها موظف شدند چنین روزی را گرامی بدارند برای اینکه تالاب ها برای جامعه بشری و حیات بسیار مهم هستند.

وی گفت: نکته مهمی که در خصوص تالاب های ایران قابل طرح است این است که ایران از یک تنوع ساختاری بسیار جالب توجهی به لحاظ تنوع تالاب های مختلف برخوردار است، ایران کشوری خشک و نیمه خشک است و بیشتر وسعت آن را بیابان ها و کویرهای پهناوری اشغال کرده است، در کنار این جاذبه طبیعی کوه های البرز و زاگرس را داریم و با توجه به شرایط زمین شناختی فلات ایران می بینیم که تنوع ساختاری تالاب های ما بسیار متنوع است به طوری که اگر بخواهیم یک طبقه بندی روی فرم و ساختار زمین شناسی تالاب های کشور داشته باشیم تالاب هایی را داریم که تحت تاثیر فرایند کوه زایی و فرایند زمین ساختی ایجاد شدند مانند تالاب های  محور سنندج - سیرجان، از جازموریان تا باتلاق گاوخونی، دریاچه هایی که در منطقه کردستان تا مریوان قرار گرفتند و دریاچه ارومیه به عنوان تالاب هایی نام ببریم که تحت تاثیر فرایندهای زمین ساختی ایجاد شدند.

وی افزود: برخی از تالاب های کشور هم تحت تاثیر فرایندهای آب و هوایی به وجود آمدند یعنی تالاب هایی هستند که با ریزش های جوی در مناطق پست و فرو رفته ایجاد می شوند که می توانیم به تالاب های حوضه فارس و مهارلو مانند تالاب آب شیرین پریشان و دریاچه بختگان اشاره کرد، همچنین تالاب هایی داریم که تحت تاثیر فرایندهای ساحلی گسترش می یابند که عمدتا این تالاب ها در حاشیه سواحل جنوبی دریای خزر مانند تالاب پارک ملی بوجاق که دو تالاب کیاشهر و زیبا کنار را در بر می گیرد، تالاب وسیع میانکاله و خلیج گرگان را نام برد.

خوشروان اظهار داشت: همچنین تالاب هایی در مناطق کویری داریم که تحت تاثیر ریزش های جوی به وجود می آیند، یعنی در مناطقی که درجه حرارت بسیار بالا و ریزش های جوی کم است اما گاهی بروز سیلاب ها باعث ایجاد تالاب هایی می شود، مثلا در منطقه کویر کرمان این شرایط را می بینیم که در زمان بارندگی های تند این اتفاق می افتد، مثلا دریاچه هامون تحت تاثیر رودخانه هیرمند و ریزش های جوی می تواند زنده بماند و توسعه یابد.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی گفت: بنابراین رودخانه، دریا و ریزش های جوی همراه با فرایندهای زمین ساختی باعث تنوع ساختاری شکل گیری تالاب ها بر روی پهنه ایران زمین خواهد شد و می شود گفت که ایران تنها کشور در دنیا است که تمامی تنوع ساختاری تالاب ها را دارد، این نکته سبب می شود که توجه ما به تالاب ها اهمیت زیادی پیدا کند و با توجه به اینکه تالاب ها در بخش های مختلف کشور با تنوع ساختاری مختلفی در توپوگرافی مختلف قرار دارند باید برنامه های حفاظتی مهمی برای آنها داشته باشیم.

وی درباره اینکه اکنون تالاب ها در فلات ایران چه وضعیتی دارند؟ افزود: اکنون در حال طی کردن یک دوره خشکسالی وسیعی در عصر آنتروپوسن هستیم، بعضا سیلاب هایی در کشور رخ می دهد و این باعث خوشحالی می شود که برخی از تالاب های ما آبگیری شدند اما فراموش نکنیم که روند گرمایش در فلات ایران روند افزایشی است و ما تابستان های بسیار گرم با نرخ تبخیر بالا داریم و مناطقی که در فصول بارندگی آبگیری شدند به سرعت خشک می شوند.

وی ادامه داد: یکی از عوامل مهم در تغییر شکل تالاب های کشور عوامل آب و هوایی است که خشکسالی یکی از مهمترین معیارهای تاثیر گذار بر روی عرصه تالاب ها است، دومین عامل انسانی است، انسان ها با فرایندهای توسعه ای خود تالاب ها را تهدید کردند و می بینیم که مثلا در مناطقی از شمال کشور بخش وسیعی از تالاب های ما در حال خشک شدن هستند و اراضی این تالاب ها برای کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرند یا مورد استفاده برای فضاهای گردشگری، صنعتی و بندری قرار گرفته اند، یعنی دخل و تصرفات انسانی دارد جان تالاب ها می گیرد. 

خوشروان اظهار داشت: فرایندهای مهمی از قبیل عقب نشینی آب دریاها مانند آن چیزی که در دریای خزر دارد اتفاق می افتد، می تواند باعث کاهش وسعت تالاب های ساحلی شود که این اتفاق را در خلیج گرگان و تالاب های منطقه پارک ملی بوجاق طی دو دهه اخیر مشاهده می کنیم که بخش وسیعی از تالاب های میانکاله، گمیشان، زیبا کنار و کیاشهر خشک شده بنابراین عوامل انسانی و عوامل طبیعی دو عاملی هستند که می توانند بر روی تالاب های کشور تاثیر گذار باشند و این تاثیر پذیری تالاب ها با توجه به شرایط اقلیمی و توسعه ای می تواند از آسیب پذیری متفاوتی برخوردار باشد.

وی گفت: بر اساس مطالعاتی که در طرح بین المللی اثر نوسانات سطح تراز آب دریای خزر بر روی تالاب های ساحلی بخش جنوبی دریای خزر داشتیم به این نتیجه رسیدیم که دریای خزر در دوره زمانی قرن بیستم و بیست و یکم تاثیرات بسزایی را بر روی عرصه تالاب ها داشته و طی دو دهه اخیر کاهش سطح تراز آب دریای خزر به میزان ۱.۵ متر سبب خشک شدن تالاب های وسیعی در بخش جنوبی دریای خزر شده است.

وی افزود: همچنین به این نتیجه رسیدیم که در دوره پیشروی آب دریای خزر بین سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ ، تراز آب دریا ۲.۵ متر افزایش داشت که وسعت تالاب های بخش مرکزی شمال استان گیلان در پارک ملی بوجاق چند برابر شد، خلیج گرگان هم به حداکثر وسعت خود در تراز منهای ۲۶ قرار گرفت بنابراین مشاهده می کنیم حتی در حال حاضر در فلات ایران هم تالاب های ما تحت تاثیر عوامل اقلیمی، خشک و دوباره ممکن است آبگیری شوند و این روال طبیعی است که هزاران سال از قبل ادامه داشته و تا حال حاضر هم ادامه دارد اما نوع واکنش ما نسبت به تغییرات محیطی سازگار در محیط های تالابی بسیار حایز اهمیت است.

خوشروان ادامه داد: مهمترین کاری که می توانیم برای حفاظت از تالاب ها انجام دهیم جلوگیری از تجاوز به حد بستر و حریم تالاب های ساحلی، مشخص کردن حد بستر و حریم تالاب های ساحلی و در نهایت ممانعت از انتشار آلودگی های مختلف در محیط های تالابی است، متاسفانه امروز شاهد هستیم که بیشتر تالاب های ما تحت تاثیر فرایندهای آلودگی قرار دارند، برخی از آبهای مورد نیاز تالاب های ما مورد استفاده برای اراضی کشاورزی یا استخر پرورش ماهی قرار می گیرند و عملا آب مورد نیاز تالاب تامین نمی شود، ترکیب آب به لحاظ شوری، توزیع آب شیرین در تالاب ها تحت تاثیر دخالت های انسانی به هم ریخته است با این حساب اکنون هم بحث آشفتگی، هم تخریب و هم آلودگی را در سطح وسیعی از تالاب های کشور داریم.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی در پاسخ به اینکه چه باید بکنیم ؟ گفت: آن چیزی که ما باید انجام دهیم این است که باید تالاب ها را با یک تقدس خاصی نگاه کنیم ما مسلمانان ایمان داریم که خداوند طبیعت را آفریده برای اینکه بشر بتواند بر روی این طبیعت حاکمیت داشته باشد، حاکمیتی که در راستای آبادانی زمین باشد و آبادانی زمین یعنی حفاظت از آن چیزی که خداوند در زمین آفریده است بنابراین سیاست، رویکرد و خط مشی ما باید حفاظت از تالاب ها باشد و حفاظت از تالاب ها یعنی اینکه ما تالاب ها را مقدس بدانیم و اجازه ندهیم که آلوده شوند، اجازه ندهیم مورد تجاوز واقع شوند، اجازه ندهیم باعث از بین رفتن آنها توسط یک سری از افراد سودجو شوند بنابراین خیلی مهم است که با تقویت سازمان های مردم نهاد شرایط آموزش را افراد بومی ساکن در حاشیه تالاب ها فراهم کنیم و به آنها بفهمانیم که اگر تالابی نباشد آنها هم نخواهند بود.

وی افزود: برای سایر مردم هم که به نوعی به صورت غیر مستقیم به تالاب ها وابسته هستند مبانی علمی را فراهم کنیم که آنها هم درک کنند تالاب ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند و میراث زیست محیطی ، فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی آنها هستند و با از دست دادن این حوضه های آبی جامعه ما دچار خسارت هنگفتی خواهد شد.

خوشروان تاکید کرد: امیدوارم در روز جهانی تالاب ها تمام اندیشمندان، متخصصان، دانشمندان و مدیران اجرایی کشور با همت و تجمیع توان تخصصی خود باعث هم افزایی فعالیت هایی شوند که سبب حفاظت از تالاب های کشور شود، باید یک شناسنامه و اطلس دقیقی از تالاب های کشور داشته باشیم تا معرف تالاب های مختلف کشور به لحاظ ساختار زمین شناسی، کارکرد زیست محیطی، خدمات زیست محیطی و اقتصاد محیط زیست باشد و این اطلس در اختیار تمام مردم ایران قرار گیرد تا بفهمند که چه ثروت ارزشمندی را خداوند در اختیار آنها قرار داده است تا با حفاظت از این میراث با ارزش گام های ارزشمندی برای حفاظت از تالاب ها بردارند.

9014