امام هادی(ع) و تثبیت مرزهای اندیشه‌ای تشیع

ضرورت شناخت و آشنایی با زندگی، فعالیت و احادیث هر یک از امامان شیعه(ع) بر هر فردی لازم و بلکه ضروری و در متون دینی هم بدان تاکید و سفارش شده است. با جستجو و تحقیق در متون تاریخی به وضوح در می یابیم که همواره ائمه اطهار(ع) مورد آزار و شکنجه خلفای جور قرار می گرفته اند، به طوری که هر چه به تولد امام عصر(عج) نزدیک تر می شویم، می بینیم که فشار و اختناق بر امامان(ع) افزایش می یابد تا جایی که امام هادی(ع)، پدر گرامیشان و فرزند عزیزشان بیشتر عمر خود را تحت مراقبت شدید خلفا گذرانده اند یا اینکه در مکانی خاص زندانی بوده اند که این امر ضمن آن که سبب کاهش احادیث در این دوره شد، بستر محدود شدن ارتباط ائمه(ع) به خصوص امام هادی(ع) با شیعیان را نیز فراهم آورد. به همین دلیل از امام هادی(ع) کمتر از ۱۰۰ حدیث باقی مانده است.

عصر امام هادی(ع) از دوره‌های مهم گسترش و تثبیت تشیع به شمار می رود. دهمین امام شیعیان(ع) با وجود تنگناهای سیاسی که با آن مواجه بود، توانست مرزهای اندیشه ای تشیع را برای شیعیانی که پس از شهادت امام جواد(ع)‌ همگی به امامت امام هادی(ع)‌ اتفاق نظر داشتند، حفظ کند.

حکومت عباسی، امام هادی(ع) را سال ها در محله عسگر در سامرا زیر نظر گرفت تا بدین شکل مانع از فعالیت های آن بزرگوار در هدایت و رهبری مردم شود، بر این پایه ایشان به همراه فرزند خویش امام حسن عسگری(ع) به «عسگریین» مشهور شدند، زیرا خلیفه های عباسی آن والامقامان را از ۲۳۳ هجری قمری در این مکان زندانی کردند. سرانجام امام علی النقی(ع) در سوم رجب ۲۵۴ هجری قمری به دستور متوکل عباسی به شهادت رسید. پیکر پاک ایشان در سامرا و در همان خانه ای که در آن ۲۰ سال زندانی بود به خاک سپرده شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت امام هادی (ع) در سومین روز از ماه رجب به گفت وگو با حجت الاسلام رحمان طبری محقق، کارشناس و استاد تاریخ اسلام پرداخت. 

** ایرنا: امام هادی(ع) با وجود تنگناهای سیاسی توانست مرزهای اندیشه ای تشیع را حفظ کند، نقش شیعیان در حمایت و پشتیبانی از سیاست های امام چه بود و چگونه ایشان را حمایت کردند؟

** طبری: در آن دوران شیعیان در پیروی از امام(ع) خود، دست به تولید آثار فراوانی برای ترسیم اندیشه‌های شیعی زدند که به عنوان میراث شیعی همچنان باقی است. شیعیان در برخورد با مواضع محدودکننده‌ خلفای‌ عباسی نیز گاهی به صورت ابتکاری و گاه با اشاره امام هادی(ع)، راهبردها و سیاست‌هایی متناسب اتخاذ کردند. عصر دهمین پیشوای شیعیان از دوره‌های سخت و شکننده خلافت عباسی برای شیعیان و از مهم‌ترین دوره‌های تبیین و تثبیت بنیان‌های‌ منسجم‌ تاریخ و باورهای شیعه است. امام هادی‌(ع) با وجود مشکلات فراوانی که از ناحیه متوکل، خلیفه سخت‌گیر و بی‌رحم عباسی، برای او بـه وجـود می‌آمد، به موازات نقش محوری خود در تثبیت‌، تبیین‌ و گسترش باورهای عمیق اسلامی و رشد و بالندگی‌ شیعه‌، به هدایت افکار عمومی پرداخت و سرچشمه‌های زلال معنویت را با جان و دل پیروان خود در آمیخت. ایشان با تربیت و هدایت‌ شاگردان‌، پایه‌های‌ مکتبی تشیع را استحکام بـخشید و بـه آنان توانایی و امکان، مواجهه با جریان‌های فرهنگی و فکری مخالف شیعه را بخشید تا بدین ترتیب اسلام حقیقی را بشناسند و با آگاهی کامل از آن دفاع‌ کنند.

** ایرنا: نقش امام هادی(ع) در ایجاد و بهبود سازمان وکالت تا چه اندازه در گسترش حفظ اسلام موثر بود؟

*** طبری: امام‌ هادی(ع) برای بهبود وضعیت شیعیان با پیگیری و ادامه سازمان وکالت‌ به گسترش فعالیت‌های سیاسی خود پرداخت و به موازات گسترش سازمان وکالت، پایگاه‌های مردمی تشیع را نیز گستراند و خط‌ انقلابی‌ مکتب‌ تشیع را حفظ و آن را پایدار کرد. اتفاق نظر شیعیان بر امامت‌ امام‌ هادی(ع)، وجود انبوهی از شاگردان تأثیرگذار بر جامعه، پدیدآمدن آثاری توسط اصحاب آن حضرت(ع)، توجه ویژه‌ خلافت‌ عباسی‌ برای کنترل و مراقبت از شیعیان و در تنگنا قرار دادن آنان و نیز حضور شیعیان‌ با تراکم جمعیتی متفاوت در مناطق مختلف، می‌تواند آینه سنجش وضعیت فرهنگی، علمی و موقعیت اجتماعی‌ و حتی‌ اقتصادی‌ شیعیان عصر آن حضرت(ع) باشد.

** ایرنا: امام هادی(ع) در تربیت نخبگان مذهبی چه نقشی داشت؟

*** طبری: از مهم ترین کارهای مهم امامان شیعه حفظ خط فکری و فرهنگی تشیع و جلوگیری از انحرافات فکری مردم به ویژه نخبگان مذهبی بود. تربیت شاگردانی برجسته، تشکیل حوزه علمیه، تدریس تعالیم و معارف شیعی از جمله فعالیت های امام هادی(ع) بود که به آن اهتمام ویژه ای داشت. یاران وفادار حضرت(ع)، برای گـسترش حقیقت جاودانه اسلام و تشیع تلاش‌ فراوانی‌ کردند، چنان‌که کتاب‌های زیادی در این دوره توسط برخی از آنان نوشته شد. ابو مقاتل دیلمی، یکی از اصحاب امام هادی(ع) کتابی روایی و کلامی درباره مسأله امامت تألیف کرد.

** ایرنا: شیوه‌های برقراری ارتباط شیعیان‌ با امام هادی(ع) در سامرا به چه صورت بود؟

*** طبری: در دوران امام هادی(ع)، شیعیان در مناطق مختلف جامعه‌ اسلامی‌ حضور داشتند. ارتباط حضوری و رودرروی شیعیان‌ با دهمین امام شیعیان(ع) تا قبل از احضار ایشان‌ به سامرا، بدون هیچ مشکل خاصی صورت می‌گرفت. در آن زمان نیز وکلای‌ امام(ع) که مأمور انجام فعالیت‌های‌ علمی‌ و مالی‌ از طرف وی بودند در شهرهای مختلف شیعه‌نشین‌ مستقر بوده، بسیاری از برنامه‌های حضرت(ع) بـه واسطه آنها انجام می‌پذیرفت اما با این حال‌، ارتباط‌ حضوری نیز چندان مشکل نبود. البته شیعیان راهکارهای متعدد و جدیدی‌ برای ارتباط با امام(ع) خویش پیدا کردند.

امام هادی(ع) آن‌چنان به بعضی وکلای خود اطمینان داشـت و آنها را دارای صلاحیت می‌دید که سخنان آنها را گفته خود و اطاعت از آنها را واجب می‌دانست. امام(ع) بر انجام وظایف هریک از وکلا در حوزه مأموریت خویش و عدم دخالت ‌در حوزه‌های دیگر، تأکید داشت؛ چنان‌که در نامه‌های جداگانه‌ای به یاران خود آنها را مامور رسـیدگی بـه امور شیعیان در مناطق خود امر کرد. ارتباط وکلا با ایشان نیز بیشتر بـه‌ وسیله نامه‌نگاری و با واسطه‌هایی موثق و مورد اطمینان صورت می‌گرفت. با توجه به خفقان شدید از طرف حکومت در خصوص شیعیان، بنا بر نقل‌های موجود در کتاب های تاریخی، یکی از امن‌ترین روش‌های رایج ارتباط شیعیان با امام‌ هادی‌(ع)، نامه‌نگاری به شمار می رفت.

برگزاری‌ مراسم و تجمع نیروهای نظامی برای ایجاد هراس و نشان‌دادن قدرت حکومت به امام(ع) جهت پیشگیری از قیام‌ و طرح پرسش‌هایی از ایشان به امید ناتوانی او در پاسخ‌دادن، از دیگر اقدامات‌ متوکل در کنترل امام(ع) و محدودکردن ارتباط شیعیان با ایشان بـود اما برخی شیعیان با وجود این‌ خطرات‌ و سختی‌ها، از راه های دور و نزدیک خود را به سامرا رسانده با امام خویش دیدار می‌کردند. برخی دیگر نیز به‌ جهت اظهار برخی‌ مشکلات‌ و درخواست کمک برای برطرف‌شدن‌ آنها، خدمت امام هادی(ع) می‌رسیدند.

حاکمان وقت به دیدگاه و قدرت نفوذ امامان و شیعیان آگاهی داشتند و از آنجا کـه شیعیان در این دوران در مناطق مختلف مملکت اسلامی پراکنده بودند و امام هادی(ع) نـیز در جـامعه اسلامی دارای نفوذ فراوان‌ بود و از طرفی، قیام‌های متعددی به وسیله شیعیان علیه حکومت‌های وقت صورت گرفته بود، خلیفه عباسی آن امام همام و شـیعیانشان را در اختناق، محدودیت و تحت شدیدترین کـنترل‌ها قرار داد.

متوکل در راستای‌ سیاست‌ سرکوب‌گرایانه خود در برابر شیعیان، افرادی را که‌ به‌ دشمنی با اهل بیت(ع) شهرت داشتند، جذب حکومت می‌کرد. وی‌ بر علویان‌ بسیار سخت می‌گرفت و از ارتباط آنان با دیگر مردم جلوگیری‌ می‌کرد و اگر خبر کمک به علویان توسط فردی به او می‌رسید، او را به‌شدت شـکنجه و جریمه می‌کرد. از دیگر راهبردهای شیعیان، حضور آنها در مناصب حکومت بود تا بتوانند با اِعمال نفوذ خود، از شـیعیان دستگیری کرده و در خطرات آنها را یاری کنند. البته شیعیان‌ در این باره از امام‌ خود کسب تـکلیف و سپس اقدام می‌کردند. این تدبیرها موجب حضور و فعالیت‌ گسترده‌تر شیعیان‌، حتی در خود سامرا شده بـود.