نویسندگان، پژوهشگران، کارشناسان و مدیران عرصه فرهنگ و هنر کشور خاصه در حوزه هنرهای نمایشی همواره تاکید دارند یکی از اصلی‌ترین آسیب‌های موجود در مسیر رشد و ارتقای هنر نمایش و تئاتر ایران مسئله نمایشنامه است. هرچند طی بیش‌از دو دهه اخیر بارها درباره ضعف نمایشنامه‌نویسی در کشور سخن به میان رفته‌است به دلیل مشکل و مسئله آشنایی به نام بودجه محدود، هیچ‌گاه شاهد شکل‌گیری نهادی تحت لوای اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان یک نهاد رسمی، دولتی و صاحب ردیف بودجه‌ای مشخص برای برطرف‌سازی این آسیب نبودیم.
هرچند گام‌های نخستین برای برطرف ساختن این آسیب در دور نخست حضور قادر آشنا به‌عنوان مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با طرح شکل‌گیری انجمن نمایشنامه‌نویسی ایران شکل گرفت، با تغییر مدیریت این مهم به محاق رفت. از اسفند ۱۳۹۸ که قادر آشنا برای دومین‌بار سکان هدایت مدیریت تئاتر کشور را در دست گرفت در ذیل ۱۱ برنامه که به‌عنوان اولویت مدیریت خود ارائه کرد توجه به مسئله نمایش نامه‌نویسی در رتبه‌های نخستین قرار داشت.
رویدادی که در قالب دو طرح «قلم روشن» و «راه روشن» توانست جریانی بنیادین را با محوریت فرهنگ، هویت و جغرافیای ایران‌زمین در راستای تولید نمایشنامه‌های هم ساحت و تراز شأنیت فرهنگ و هنر ایران و همچنین جایگاه و مرتبه هنر تئاتر، شکل اجرایی و عینی به خود گیرد. اتفاق و رویدادی که با انتشار ۱۲ نمایشنامه از میان ارسال بیش‌از ۵۰ طرح منتخب در قالب مجموعه مجلد دوازده‌جلدی قلم روشن در روزهای پایانی سال ۹۹ منتشر و رونمایی شد.
در نخستین روزهای سال ۱۴۰۰ درباره تسویه بدهی‌های اداره کل هنرهای نمایشی با هنرمندان در قالب طرح‌های حمایتی و کمک هزینه‌های جشنواره‌ای همچنین در ارتباط با جایگاه و جریان نمایشنامه‌نویسی کشور و تلاش برای ارتقای سطح نوشتاری و افزودن به گنجینه آثار نمایشنامه‌نویسی ایران با قادر آشنا مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های مدیریت او در دور دوم سکان‌داری مدیریت تئاتر کشور به شمار می‌رفت به گفت‌وگو نشستیم.
تمام بدهی‌های اداره کل به هنرمندان تسویه شده است
آشنا در مورد تسویه بدهای‌های مالی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمینه حمایت مالی از اجراهای عمومی و کمک هزینه جشنواره‌ها در سال ۱۳۹۹ گفت: از ابتدا وعده کرده بودم و باورم آن است که هنرمندان، وقتی کاری انجام می‌دهند باید بلافاصله با آنها تسویه کنیم و خوشحالم از زمان حضور مجددم در اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تمام قول‌هایم به‌ویژه در حوزه حمایت مالی از هنرمندان در این دوران سخت کرونا عمل کرده‌ایم.
بدهی‌های جشنواره و هنرمندان تسویه شده و بحث‌های هتل و نظایری از این‌دست باقی مانده‌است که آن مقدار ناچیز باقی‌مانده نیز تا پایان فروردین تسویه خواهد شد وهیچ بدهی باقی نخواهیم گذاشت. تمام موارد مالی را با هنرمندان در سه حوزه حمایت‌ها، تفاهم‌نامه‌ها و استان‌ها تسویه خواهیم کرد. منتها نباید از خاطر برد که مسئله تسویه با استان‌ها منوط به اجرای عمومی آثارشان است.
مدیر کل اداره هنرها ینمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطرنشان کرد: با قدرت می‌گویم بعد از برگزاری انتخابات و تغییر دولت هر دوستی که بنا باشد تا سکان هدایت تئاتر را در دست بگیرد پرونده‌ای را به او تحویل خواهیم داد که بدهی در آن وجود نداشته باشد.
انداختن تمام بار نمایشنامه بر دوش آثار ترجمه شده، مذموم است
یکی دیگر از پروژه‌های موفق اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۹۹ پروژه سفارش و تولید نمایشنامه‌های تراز با فرهنگ، اقلیم و جغرافیای ایران انقلابی و اسلامی و هم‌شان و سطح هنر تئاتر کشورمان بود. رخدادی که در قالب پروژه «قلم روشن» در روزهای پایانی سال ۹۹ از آنها رونمایی شد.
قادر آشنا پیش‌از این نیز که در اولین دوره مدیریتش در اداره‌کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سکان‌دار مدیریت تئاتر کشور بود با راه‌اندازی انجمن نمایشنامه‌نویسان ایران تلاش کرد گامی مهم در راستای رفع یکی از آسیب‌های عرصه تئاتر کشور یعنی پوشش ضعف‌های حوزه نمایشنامه‌نویسی بردارد، امری که مانند بسیاری دیگر از رویدادها با تغییر مدیریت، ادامه پیدا نکرد. اما بار دیگر با حضور قادر آشنا در راس مدیریت تئاتر ایران در قالب پروژه قلم روشن، توانست سهم و فصل مهمی در تولید آثار مکتوب نمایشی در قالب ۱۲ نمایشنامه، گام مهمی در راستای تقویت گنجینه ادبیات نمایشی ایران بردارد.
آشنا درباره این پروژ گفت: سال ۱۳۷۶ که در جهاد دانشگاهی مشغول خدمت بودم باورم آن بود که نمایشنامه، محوری‌ترین و اساسی‌ترین عنصر در عرصه فعالیت هنر تئاتر است. هنوز نیز باورم این است، نمایشنامه منطبق با فرهنگ، هویت و جغرافیای ایران‌زمین اولویت اول نظام جمهوری اسلامی ایران باید باشد.
وی با بیان آنکه من تلاش می‌کنم که کتاب بخوانم و می‌خوانم صادقانه می‌گویم که امکان ندارد طی هفته حداقل یک کتاب نخوانم ادامه داد: بنابراین به این باور رسیدم نویسنده‌ای که دست به قلم می‌شود و متنی می‌خواهد بنویسد، فرهنگ، هویت و زادگاهش در آن قلم هویدا می‌شود. حتی اگر بخواهد جهانی بنویسد نمی‌تواند از زادگاه خود به شکل کامل بکَند، ذهنش را آزاد کند و قلم را بچرخاند. شرقی باشد نگاه او شرقی خواهد بود و غربی باشد نگاه او غربی خواهد بود و ایرانی باشد نگاهش ایرانی خواهد بود.
حتی در کشورمان ایران نویسنده‌ای که در رشته‌کوه‌های زاگرس زندگی می‌کند هر کاری کند درباره رشته‌کوه البرز بنویسد نمی‌تواند، درنهایت اثر او بازتاب دهنده رشته‌کوه زاگرس خواهد بود. این همان باوری است که هنرمند با او زندگی و رشد کرده‌است. نمی‌خواهم بگویم که ترجمه متون خارجی مذموم است و آن را انجام ندهید. علم جهانی است و این را می‌دانم. اما این‌که همه بار را ما بر دوش ترجمه قرار دهیم، مذموم می‌دانم. ایران‌زمین فرهنگ‌های زیبایی دارد.
راه‌اندازی بنیاد نمایشنامه‌نویسی مهمترین اولویت دوره پیشین مدیریتم بود
آشنا تاکید کرد: زمانی که در دور نخست مدیریتم در اداره کل هنرهای نمایشی بنیاد ادبیات نمایشنامه‌نویسی ایران را تاسیس کردیم، به دنبال حرکت عظیمی بودیم. حتی بنا داشتیم ردیف مستقلی را درون بودجه هنرهای نمایشی کشور برای آن ببینیم که اساساً کار به گونه‌ای شود که سالی ۱۰۰ نمایشنامه تراز ایران اسلامی و انقلابی داشته‌باشیم که متأسفانه نشد.
وی ادامه داد: زمانی‌که علی مرادخانی معاون وزیر بود به او گفتم من یک کار برای شما انجام می‌دهم. آن زمان مدیرکل اداره هنرهای نمایشی بودم و بر این نکته تاکید کردم همه اینها زیر نظر من است اما حاضرم تنها با یک اتاق و یک نیرو کاری، پروژه‌ای را انجام دهم که به آن اعتقاد و ایمان عمیق دارم و هیچ پولی بابت آن نمی‌خواهم/ گفت چه کاری می‌خواهی انجام دهی و گفتم راه‌اندازی بنیاد ادبیات نمایشی ایران را مد نظر دارم.
مدیرکلی بودم که راه‌اندازی چنین بنیادی بخش جزئی از کار من بود. حاضر بودم آن بخش جزئی را به‌عنوان اصلی‌ترین کار خود برعهده بگیرم و به آن بپردازم که به هر دلیلی نشد. در بازگشت مجددم به اداره کل هنرهای نمایشی به عنوان اولویت‌هایم یازده برنامه را عنوان کردم که بحث تقویت نمایشنامه‌نویسی ایران یکی از مهمترین آنها بود. کاری را آقای شهرام کرمی انجام داد و آن هم پروژه قلم روشن بود. دیدم که کار و ایده خوبی است. حتی تاکید کردم کسی حق ندارد نام این پروژه را تغییر دهد، «قلم روشن»؛ قلم روشن است و کار خوب را باید ادامه داد چرخ رو نباید از نو اختراع کرد.
در صورت اجرای نمایشنامه‌های قلم روشن، شاهد رکورد زنی در تئاتر ایران خواهیم بود
مدیر کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یادآور شد: تنها تغییری که در ادامه مسیر قلم روشن دادم آن بود که گفتم نمی‌خواهم این پروژه موضوعی باشد. قلم روشن باید به جغرافیای ایران‌زمین متمرکز شود. با ۵۰ نمایشنامه‌نویس کشور تماس گرفته شد که اگر می‌خواهند متنی بنویسند طرح خود را ارائه دهند. از آن ۵۰ طرح به ۲۰ طرح رسیدیم. به شکل استاد راهنمامحور- با حفظ شأن آن بزرگواران- این طرح‌ها به حالت رفت و برگشتی میان اداره‌کل و هنرمندان در نوسان بود تا در نهایت به پخته‌ترین شکل طرح ممکن بدل شود و درنهایت ۱۲ نمایشنامه از آن ۲۰ طرح از نگاه خودم، بسیار ممتاز، نهایی، نگاشته و به چاپ رسید.
وی ادامه داد: درباره هر کدام از این نمایشنامه‌ها چون تک‌تک آنها را با دقت خوانده‌ام اگر بخواهم صحبت کنم برای هرکدام چهار، پنج ساعت زمان لازم است. من سه صاحب اثر از میان نمایشنامه‌نویسان را دراین‌میان نمی‌شناختم و با آنها قرار ملاقات گذاشتم. با فراهم شدن دیدار از آنها تشکر کردم و گفتم این قلم، قلمی زیباست.
آن‌قدر زیبا که نه‌تنها در حد خواندن که در قامت اجرا نیز این نمایش توفیق بالایی به دست خواهد آورد. امروز نیز قول می‌دهم هر کدام از این آثار اگر اجرا شود شاهد رکورد زنی در تئاتر ایران از نظر مخاطب، میزان فروش و جریان‌سازی اثر در بستر فرهنگی خواهیم بود.
تقویت نمایشنامه‌نویسی اولویت اداره کل هنرهای نمایشی است
آشنا با تاکید بر ادامه پروژه قلم روشن گفت: امیدوارم در تعامل و گفت‌وگو با دکتر سعید اسدی مدیر دفتر انتشارات، پژوهش و آموزش اداره‌کل هنرهای نمایشی، قلم روشن از فروردین‌ماه دوباره مسیر خود را ادامه دهد و یقین دارم قلم روشن در سال ۱۴۰۰ شاهد حضور تعداد آثار بیشتری خواهد بود. زیرا هنرمندان نمایشنامه‌نویسان نیز به این باور رسیده‌اند ما در کار جدی هستیم و از لحاظ منابع مالی نیز نیاز و خواسته آنها را تامین خواهیم کرد. اگر در تامین منابع مالی در هر شاخه‌ای ناتوان باشم در بخش نمایشنامه‌نویسی تمام منابع را تامین خواهم کرد زیرا اولویت اول من است.
وی ادامه داد: تامینی که از آن یاد می‌کنم در حد مقدوراتی‌ست که وجود دارد. مدعی نیستم آنچه پرداخت می‌شود مابه‌ازای قدر قلم هنرمندان است اما آنچه پرداخت می‌شود همان نُرمی است که در کشورمان ساری و جاری است. آن را به هر شیوه‌ای شده تامین خواهم کرد و به هنرمندان تقدیم می‌کنم چون به این‌موضوع باور دارم و مطمئنم طی سال جاری هنرمندان ما بسیار بیشتر از این تعداد اثر را در قالب پروژه قلم روشن به هنر نمایش ایران تقدیم خواهند کرد.
پروژه قلم روشن ادامه پیدا خواهد کرد
آشنا در پاسخ به این پرسش که دور جدید طرح قلم روشن به شکل فراخوان مطرح می‌شود یا مانند دور پیشین با هنرمندان تماس گرفته می‌شود گفت: برای پروژه قلم روشن با هنرمندان تماس می‌گیریم اما در این میان اگر هنرمندی فکر می‌کند که می‌تواند در این حوزه کاری انجام دهد راه همکاری با او باز است. من به همکارانم گفتم برای رصد نمایشنامه‌نویسان نگاهشان بر کل کشور باشد. اگر کسی از قلم افتاد می‌تواند اعلام کند من این توانمندی را دارم و من را در لیست قرار دهید.
حتی بابت طرحی که به ما می‌دهند، مبلغی را به آنها ارائه می‌کنیم. یعنی همان طرح اولیه که به ما ارائه می‌دهند حتی اگر پذیرفته نشود به دلیل آنکه برای آن زمان گذاشته، فکر صرف‌شده و در اختیار ما قرار داده‌اند تلاش می‌کنیم در حد توانمان قدردان ذهن و قلم هنرمندان باشیم. بنابراین قلم روشن ادامه پیدا خواهد کرد.
معنازدایی از واژه سفارش برخلاف آنچه به ذهن می‌رسد
آشنا با اشاره به آنکه جشنواره نخل‌های سرخ در حوزه دفاع مقدس و جشنواره فتح خرمشهر که سال گذشته (۱۳۹۹) به سبب شیوع کرونا نتوانستیم آنها را برگزار کنیم هر چند بخشی از این رویداد را دوستان استان به‌ویژه منطقه آزاد اروند زحمت برگزاری کشیدند یادآور شد: بارها گفتیم پولی که قرار بود برای برگزاری این رویدادها صرف شود را از آنها دریغ نخواهیم کرد و تمام آن بودجه را برای توسعه نمایشنامه‌نویسی با همان رویکرد و رویداد جشنواره‌ای اختصاص می‌دهیم. دوستان فراخوانی دادند، تعدادی طرح به دستشان رسید و تعدادی اثر را نیز به هنرمندان نمایشنامه‌نویس سفارش دادند.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح کرد: این سفارش با سفارشی که به ذهن می‌رسد فرق می‌کند. ما صرفاً به نمایشنامه‌نویسان اطلاع می‌دهیم که از آنها متن نمایشی می‌خواهیم و به آنها نمی‌گوییم چه باید بنویسند و چگونه باید بنویسند. موضوع آزاد است، درباره ایران‌زمین با هر رویکرد، نگاه و دغدغه‌ای بنویسند. به‌عنوان مثال در میان نمایشنامه‌هایی که در پروژه قلم روشن بوده یکی از نمایشنامه‌نویسان درباره نادرشاه افشار اثری را قلمی کرده بود. یکی درباره دهخدا، یکی درباره دکتر مصدق، یکی درباره منافقین و یکی درباره مادر نوشته‌است. با این رویکرد وقتی می‌گوییم دفاع مقدس، دنبال این هستیم که متنی درجه یک با این رویکرد، محتوا و محوریت تولید شود.
نمی‌خواهم بیلان کار ارائه دهم. حتی اگر ما از میان تمام طرح‌های ارسالی به یک نمایشنامه تراز هنر و فرهنگ ایران‌زمین برسیم، با افتخار می‌گویم ما به یک نمایشنامه دست پیدا کرده‌ایم. اما نمایشنامه‌ای که درباره دفاع مقدس با همان نگاه تراز، شأن و فرهنگ ایران‌زمین و جلال و شکوه حماسه دفاع مقدس نوشته شده باشد. چشم‌انداز من ۱۵ نمایشنامه در حوزه آثار دفاع مقدس برای جشنواره فتح خرمشهر بود. حال اگر این تعداد به ۲۰ نمایشنامه برسد نیز مشکلی ایجاد نخواهد کرد و اگر به ۲ نمایشنامه نیز برسد مشکلی ایجاد نمی‌شود.
پاسخ بسیاری از نیازهای امروز جامعه را می‌توان در نهج‌البلاغه دید
آشنا درباره دیگر اقدامات اداره کل هنرهای نمایشی در حوزه تقویت بن‌مایه‌های نمایشنامه‌نویسی کشور به پروژه راه روشن اشاره کرد و گفت: ما کتابی داریم به نام نهج‌البلاغه، صرف‌نظر از این‌که این کتاب بیانات امام اول ما شیعیان است، صرف‌نظر از این‌که این کتاب در عالم اسلام بازتاب دهنده سخنان امام علی (ع) و آنکه آن بزرگوار داماد پیامبر است، همه اینها به جای خود محفوظ و دارای بهترین درجات است؛ اما وقتی به آن اَبَرمرد و به این متن مراجعه می‌کنید نیاز امروز بشر را به وضوح در آن می‌توان رصد کرد. من خودم نهج‌البلاغه را بیش‌از ۱۰۰ بار خوانده‌ام. وقتی به این کتاب مراجعه می‌کنید هر متن یا مطلبی را که به ذهن می‌رسد در آن می‌توان یافت.
مدعی‌ام هر کسی با هر موضوعی که مدنظر دارد بیاید و بگوید این مسئله در نهج‌البلاغه وجود ندارد به او با اطمینان می‌گویم این مسئله در این کتاب مطرح‌شده با این رویکرد با این نگاه و در چنین فصلی ما متوجه شدیم این کتاب در حوزه عمومی فرهنگ‌ساز تا حدودی مهجور واقع شده‌است. بنابراین تصمیم گرفتیم کسانی در حوزه و جغرافیایی که نهج‌البلاغه به آن اشاره دارد نمایشنامه‌ای خلق کنند از آنها حمایت می‌کنند و بیشترین حمایت را از نظر ریالی در این بخش انجام می‌دهیم.
بسیار چیزهایی که خود داریم را از دیگران تمنا می‌کنیم
آشنا در تشریح دلیل این شیوه حمایتی گفت: خیلی چیزها را ما خود داریم اما متأسفانه از بیگانه تمنا می‌کنیم. شما به هر حوزه‌ای که ورود پیدا کنید در نهج‌البلاغه وجود دارد. به‌عنوان مثال درباره پدر و مادر به اندازه امام علی در دنیا کسی درباره احترام به پدر و مادر و بزرگان قلم نزده‌است. یا درباره دزدی و اختلاس و ارتشاء که یکی از آسیب‌هایی است که کشور ما درگیر آن است و در بعضی جاها وجود دارد. کسی به اندازه حضرت امیر این رفتار را مذمت نکرده و حتی استاندارش را نیز توبیخ می‌کند. درباره‌ی دوستی، درباره خانواده، جنگ، ایتام و فقرا، سرمایه‌داران، منافقان و درباره هر حوزه و موضوعی که بخواهید در نهج‌البلاغه مطلب، موارد و نشانه‌هایی وجود دارد.
وی یادآور شد: به عنوان مثال نامه امام علی(ع) به مالک‌اشتر یا نامه حضرت امیر به امام حسن مجتبی(ع) را مطالعه کنید. به وضوح درمی‌یابید چقدر عرفانی است. یا آخرین نامه او و وصیتش که دارد شهید می‌شود. حتی در آن لحظات درباره ایتام یا خواندن قرآن سفارش می‌کند. بر همین اساس تاکید می‌کنم این کتاب، کتاب بی‌بدیلی است. به عنوان نمونه‌ای دیگر حضرت امیر در نهج‌البلاغه می‌فرماید ضعیف‌ترین آدم، آدمی است که نتواند که دوستی به دست بیاورد و ضعیف‌تر از آن انسانی است که دوست خود را از دست بدهد. درباره تمام مسائل مبتلابه انسانی نکاتی در این اثر وجد دارد که می‌تواند به سعادت و سلامت هر جامعه‌ای از جمله جامعه خودمان یاری رساند.
به گفته مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یکی دیگر از معضلات جامعه ما آنست که عموم مردم ما نه گفتن را بلد نیستند. این بَلَد نبودن نه گفتن در مدیریت برایمان مشکل ایجاد می‌کند. توفیق ما آنست که این کتاب بزرگ در اختیار ما قرار گرفته‌است اما بسیار به آن کم پرداختیم.
بر همین اساس از دوستان خواهش کردم در این حوزه فعالیت کنند. اما بار دیگر با قدرت می‌گویم و تعارف هم نداریم، اگر طرح‌ها در حد ایده‌آل نبودند نیز هیچ مشکلی نیست. در نهایت اگر نتوانستیم به یک طرح یا طرح‌های دقیق و تراز فرهنگ ایرانی دست پیدا کنیم می‌گوییم ما تلاش خود را کردیم اما توفیقی در آن حاصل نشد. برای این منظر نیز ۱۲ اثر منتخب و قدرتمند را مد نظر داریم.
وی خاطرنشان کرد: همچنین با کانون نمایشنامه‌نویسان خانه تئاتر نیز تفاهم‌نامه‌ای را قرار است امضاء کنیم که آنها به شکل دیگر و در مسیر دیگر نمایشنامه تولید کرده و قرار است که حداقل۲۰ نمایشنامه در کانون نمایشنامه‌نویسان خانه تئاتر در اختیار ما قرار دهند.
آشنا در پایان بار دیگر تصریح کرد: نمایشنامه‌نویسی اولویت ماست و ان‌شاءالله تمام این مسائلی که عرض کردم عملیاتی و اجرایی خواهد بود و شعار نیست.
نظر شما