تعظیم منتقدان در برابر «قهرمان»؛ فرهادی دوباره در «کن»

قهرمان، نهمین فیلم اصغر فرهادی، روز گذشته (سه‌شنبه، ۲۲ تیر) در فستیوال بین‌المللی کن برای اولین بار به نمایش درآمد و توجه منتقدان و رسانه‌های خارجی را به خود جلب کرد. این فیلم ۱۲۷ دقیقه‌ای که با حضور بازیگرانی چون امیر جدیدی، محسن تنابنده، فرشته صدرعرفایی و سارینا فرهادی در شیراز فیلمبرداری شده، داستان مردی به نام رحیم را روایت می‌کند که به دلیل بدهی در زندان است و در دو روزی که به مرخصی آمده در هزارتویی پیچیده و متناقض از اخلاقیات گرفتار می‌شود. 

فرهادی با فیلم قهرمان برای چهارمین بار در جشنواره کن حاضر شد. این فیلم دیروز در میان هیاهوهای همیشگی جشنواره و حضور عوامل روی فرش قرمز در حالیکه نوای مرغ سحر با صدای بزرگ‌مرد موسیقی ایران یعنی محمدرضا شجریان پخش می‌شد و بعد تشویق‌های طولانی حضار داخل سالن گرند لومیر برای فرهادی، اولین بار نمایش داده شد. فرهادی در این جشنواره سینمایی با ۲۳ فیلم ساخته کارگردانانی از فرانسه، هلند، فنلاند، ژاپن، آمریکا، چاد، تایلند، استرالیا، روسیه، بلژیک، مجارستان، ایتالیا و نروژ برای کسب جایزه نخل طلا رقابت می‌کند. حضور دوباره فرهادی در جشنواره فیلم کن، جشنواره‌ای که پیش از این (۲۰۱۶، ۱۳۹۵) برای فیلم فروشنده جایزه بهترین فیلمنامه را کسب کرده بود، موجب انتشار نقدهای مختلفی در رسانه‌های جهان در مورد فیلم وی شده است.  

شارلوت پاوارد (Charlotte Pavard) روزنامه‌نگار بین‌الملل در آستانه اکران فیلم قهرمان در جشنواره کن، در یادداشتی در سایت رسمی این جشنواره نوشت: فرهادی در فیلم قهرمان بازگشتی درخشان به ایران داشت. پس از فیلم گذشته که جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را برای برنیس بژو به ارمغان آورد، فروشنده که جایزه بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر نقش اول مرد را برد و همه می‌دانند با بازی پنه‌لوپه کروز و خاویر باردم، ستاره‌های اسپانیایی سینما، قهرمان چهارمین حضور این فیلمنامه‌نویس و کارگردان ایرانی در جشنواره کن است که در آن شاهد بازگشت وی به ژانر تریلر روان‌شناختی هستیم.

در حالی که فرهادی در فیلم قبلی اش سه نقش اصلی داشت، قهرمانِ فیلم قهرمان رحیم (با بازی امیر جدیدی) است که به خاطر یک بدهی معوقه در زندان به سر می‌برد. در چند روزی که رحیم در مرخصی است، زنی که دوستش دارد او را متقاعد می‌کند با کیف پراز پولی که پیدا کرده، بدهیش را پرداخت کند. تصمیم نقش اول فیلم در این باره پیامدهایی دارد که از او یک قهرمان می‌سازد.  

خالق فیلم جدایی نادر از سیمین (۲۰۱۰) تاروپود درام اجتماعی خود را به گونه‌ای در هم می‌پیچد که پیچیدگی سیستم اداری را آشکار می‌کند؛ سیستمی که مردم در آن به طرز ناخوشایندی درگیر فرآیند پرپیچ و خم ارائه شواهد و مدارک می‌شوند. در چنین جامعه بسته و کنترل‌گری، کوچکترین جزئیات کافیست تا قهرمانی را به آدم بد داستان تبدیل کند و بالعکس.

فرهادی این بازتاب واقع گرایانه را حول شکاف‌های موجود در جامعه ایرانی به تصویر درمی‌آورد و فیلم را از ژرف‌نگری‌های عمیق پر می‌کند چون در حقیقت در این فضا همه چیز باید به بحث و چالش کشیده شود.

اصغر فرهادی در این فیلم هم مثل دیگر فیلم‌هایش جان کاراکتر را به لب می‌رساند: یک مرد جوان پر از امید و آرزو که باور دارد همه چیز درست خواهد شد، (در این فیلم) خطرات توجه و تمرکز رسانه‌ها را با گوشت و پوست خود تجربه می‌کند.  

فرهادی در فیلم قهرمان مثل فیلم جدایی نادر از سیمین از دخترش، سارینا فرهادی، به عنوان بازیگر استفاده کرده است. این فیلم در شیراز فیلمبرداری شده است، پایتخت باستانی ایران زمین در جنوب ایران و یکی از پایتخت‌های فرهنگی و هنری این کشور.

نشریات سینمایی انگلیسی‌زبان هم واکنش‌های مثبتی به فیلم جدید فرهادی داشتند. ورایتی پایگاه اطلاع رسانی آمریکایی نوشت: فرهادی با صحنه‌های فوق تاثیرگذار به مخاطب نشان می‌دهد در جامعه‌ای که از آدم‌های معمولی قهرمان می‌سازد، چه اتفاقی می‌افتد. به نوشته این نشریه آمریکایی، قهرمان یکی از آن فیلم‌های فرهادی است که بیشتر از آن که قلبمان را لمس کند، به ذهنمان تلنگر می‌زند.  

فرهادی و دوباره یک داستان گیج‌کننده

ایندی وایر به زبان طنز نوشت: یک توصیه به شخصیت‌های سینمایی؛ اگر زمانی سروکارتان به یک کیف پر از پول افتاد، اولین کاری که باید بکنید این است که دور و برتان دنبال تیتراژ شروع بگردید؛ اگر جایی عبارت به کارگردانی پیتر فارلی را دیدید، اوقات خوشی را در یک دست کت و شلوار تجربه خواهید کرد اما اگر نوشته‌ها می‌گفتند فیلم کاری از جوئل و اتان کوئن است متاسفانه باید بگویم از همان اول کار دخلتان آمده است. اما اگر به یک ثروت بادآورده رسیدید، سرتان را بلند کردید و در پس آسمان آبی شیراز چشمتان به اسم اصغر فرهادی خورد، نمی‌توان گفت چه باید بکنید چون هر چه در داستان جلوتر می‌روید خودتان هم نمی‌دانید کار درست را انجام داده‌اید یا نه. همانطور که کاراکتر فیلم جدید فرهادی با حسرت و افسوس به آن پی می‌برد: در این دنیا هیچ چیز مجانی نیست.

در بخش دیگری از این نقد آمده است: فرهادی در فیلم قهرمان کاری که در آن خوب است را انجام می‌دهد، یک فرض مقبول را گرفته و آن را با نیروی گریز از مرکز کافی می‌چرخاند و می‌چرخاند تا شمای مخاطب را سرجای خود میخکوب کند آن هم در شرایطی که نمی‌دانید با کدام شخصیت همدردی کنید. وقتی با نزدیک شدن به پایان فیلم سرانجام از سرعت این مخمصه اخلاقی کاسته می‌شود، ساده‌ترین فیلم فرهادی از زمان موفقیت ۱۰ سال پیش این کارگردان در عرصه سینمای بین‌المللی، به ضدنقیض‌ترین و بهترین فیلم وی تبدیل می‌شود. هرچند گفتن چنین چیزی درباره فیلمی که تمام مدت قدرت قضاوت شما به چالش می‌کشد، ممکن است مغایر با ماهیت فیلم به نظر برسد.

به نقل از این تارنمای معروف آمریکایی، فیلم قهرمان مثل جدایی نادر از سیمین صحنه قانون مدنی ایران را شخم می‌زند اما بار عاطفی این فیلم را ندارد. فرهادی چیزی که این فیلم از احساسات کم دارد را با اصالت سقراطی ساختار و سادگی کودکانه پرسش محوری فیلم جبران می‌کند: این که فرق انجام کار خوب و انجام ندادن کار بد چیست؟

ددلاین دیگر وبسایت معروف آمریکایی ضمن تحسین نقش‌آفرینی جذاب امیر جدیدی در نقش رحیم، از قهرمان فرهادی به عنوان فیلمی تامل برانگیز یاد کرد که از زمان جدایی نادر از سیمین، ماهرانه‌ترین و صمیمانه‌ترین اثر این کارگردان است.

هالیوود ریپورتر هم نوشت: اصغر فرهادی کارگردان و فیلمنامه‌نویس، به لطف تجربه‌ای که در حوزه تئاتر دارد، می‌تواند از جایی که فکرش را هم نمی‌کنید، درام بیافریند. پس از فیلم همه می‌دانند که با بازی پنه‌لوپه کروز و خاویر باردم در اسپانیا ساخته شد و چند فیلم کوتاه، فرهادی با فیلم قهرمان که فیلمی اعلا درباره صداقت، آبرو و بهای آزادی است، به وطنش برمی‌گردد.

در بخشی دیگری از نقد هالیوود ریپورتر درباره فیلم جدید فرهادی آمده است: در اقدامی جالب توجه از سینمای ایران، قدرت و نفوذ شبکه‌های اجتماعی نقش بزرگی در پیشرفت داستان قهرمان دارد و باز شدن بعضی گره‌های داستان، به اشتراک‌گذاری یا عدم انتشار برخی اطلاعات در این شبکه‌ها و علنی شدن آنها بستگی دارد.

شبکه‌های اجتماعی و قدرت و نفوذی که بر مردم جامعه معاصر دارند، یکی از محورهای فیلم قهرمان است. ورایتی در خلال جشنواره کن در همین رابطه با فرهادی گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌آید.

ایده ساخت «قهرمان» چطور شکل گرفت؟

هرازگاهی در لابه‌لای اخبار ایران خبری به گوش می‌رسد درباره مردمان عادی که در زندگی روزمره خود دست به یک کار انسان دوستانه زده‌اند. این انسانیت چند روزی توجه جامعه را به آنها جلب می‌کند و سپس فراموش می‌شود. داستان ظهور و افول این نوع آدمها آن چیزی بود که جلبم کرد.

آیا نفوذ شبکه‌های اجتماعی؛ به‌ویژه در ایران، در سال‌های اخیر دغدغه‌تان بوده است؟  

وقتی کار روی این داستان را شروع کردم، زیاد متوجه تاثیر شبکه‌های اجتماعی نبودم. این بخش داستان را وقتی پرورش دادم که فهمیدم شبکه‌های اجتماعی این روزها در هر جامعه‌ای در جهان سلطه و نفوذ قابل توجهی دارند. این شبکه‌ها به یک ابزار ارتباطی قدرتمند در همه جوامع تبدیل شده‌اند و هیچ حدومرزی درباره آنها وجود ندارد. در ایران هم مثل باقی جهان وضع به همین منوال است.

اما گمان کنم در ایران این نفوذ بیشتر از جوامع دیگر مشهود است آن هم به خاطر تنش‌هایی که بین گروه‌ها، عقاید، ایدئولوژی‌های مختلف در جامعه وجود دارد، این شبکه‌ها به ابزاری در دست (گروهی از) افراد تبدیل شده تا به کمک آن به رویارویی مخالفانشان بروند. به همین دلیل است که شبکه‌های اجتماعی چنین نقش مهمی را در پیشبرد داستان فیلم بازی می‌کنند.  

در فیلم قهرمان رسانه‌های اجتماعی و سیستم قضایی ایران در یک تقاطع داستانی به هم می‌رسند. آیا در جایی که بتواند به زندانی شدن افراد بینجامد، نسبت به نفوذ رسانه‌ها نگران هستید؟  

دیگر مسأله نگران بودن مطرح نیست چون این حالا دیگر حقیقت جامعه ماست. ما اینطور زندگی می‌کنیم و به گمانم این پرسیدن ندارد. ما اینطور هستیم و به این روش چیزی که می‌خواهیم را برای یکدیگر ابراز می‌کنیم. چیزی که برای من جالب بود این است که چطور همه موسسات و گروه‌های اجتماعی از این ابزار ارتباطی استفاده می‌کنند. این ابزار راهی برای آزادانه حرف زدن با یکدیگر است. اما چیزی که من در این فیلم آن را متناقض و جالب یافتم این بود که به جای راهی برای برقراری ارتباط با دیگران، از این ابزار دقیقا در جهت خلاف آن یعنی پنهان کاری و پوشاندن حقیقت استفاده می‌شود.

نکته جالب دیگری که درباره شبکه‌های اجتماعی وجود دارد، سرعت بالای انتقال اطلاعات در کوتاه‌ترین جملات است: برای این که یک خبر، یک فرد یا یک داستان را در این شبکه‌ها معرفی کنید، فضای کمی در اختیار دارید. همه چیز خیلی سریع منتقل می‌شود و گاهی شرایط و مخاطب پیچیده تر از این حرف‌هاست. برای این که پیچیدگی و جزئیات شرایط را منتقل کنید، به فضای بیشتری نیاز دارید، وقتی این فضا وجود نداشته باشد احتمال ایجاد سوءتفاهم بالا می‌رود.

به نظر شما تاثیر نفوذ شبکه‌های اجتماعی بر سینما چیست؟

چند روز پیش با دوستی صحبت می‌کردم که می‌گفت این حجم اطلاعات، تصویر و صوتی که این روزها از همه طرف به روی افراد سرازیر می‌شود، سینما را خواهد کشت چون رقیبی است که سینما توان رسیدن به گرد پایش را هم ندارد. اما نظر من خلاف این است چون سینما جایی‌ست که برای نشان دادن جنبه‌های مختلف، پیچیدگی‌ها و جزئیات یک چیز زمان می‌گذارد. و این زمان گذاشتن دقیقا همان دلیلی است که فکر می‌کنم شبکه‌های اجتماعی تهدیدی برای سینما نیستند. در این شبکه‌ها وقتی برای فکر کردن و نگاه کردن به جنبه‌ها و ابعاد مختلف یک سوال وجود ندارد. برای این کار سینما را داریم.

قهرمان در حاشیه کن

امیر جدیدی که همراه اصغر و سارینا فرهادی در فرش قرمز جشنواره کن حاضر شده است، در پاسخ به سوال یک خبرنگار گفت: کار کردن با آقای فرهادی فوق العاده است. بیشتر از هنر، اخلاق و انسانیت از ایشان یاد گرفتم.

خاویر باردم بازیگر سرشناس اسپانیایی نیز در حاشیه فستیوال کن امسال درباره تجربه خود از همکاری با فرهادی و شانس قهرمان برای بردن نخل طلا گفت: او پادشاه است. فرهادی یک سینماگر شناخته شده است که قبلا جایزه نخل طلا را برده و شاید قهرمان یک بار دیگر این جایزه را از آن او کند.