دهه کرامت، عطر میلاد رضوی و محقق نمونه فرهنگ رضوی از ژاپن

در ژاپن هم البته در همین زمان فصل تسوئو یا فصل بارندگی با شدت بسیار زیاد آغاز شده است و یک ماهی ادامه خواهد داشت فصلی که برای بسیاری از خارجی ها به دلیل لطافت هوا و بارندگی زیاد می تواند جذابیت داشته باشد هر چند که احتمالا برای ژاپنی ها که زیاد بارش و باران دیده اند چندان هم خوشایند نباشد. از جمله ویژگی های این فصل رشد فراوان گل های ادریسی به رنگ های بنفش، سفید، سرخ و صورتی است که تقریبا در بسیاری از خیابان ها، معابر و خانه ها رشد می کند و فضای بسیار زیبائی را در پایتخت و شهرهای مختلف پدید می آورد، گل هایی که بیشتر متعلق به مناطق جنوب و شرق آسیاست و رنگ های آن بستگی به میزان قلیایی بودن خاک و یون های موجود در آن تغییر می کند.(۱)

رایزنی فرهنگی همه ساله در ایام دهه کرامت برنامه های مختلفی را به اجرا در می آورد و این بار در میانه کرونا و شرایط اضطراری و قرنطینه، زمینه دیگری برای اولین بار در ژاپن به وقوع پیوست، رویدادی مهم در راستای ارج نهادن به ایران شناسان، اسلام شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی ژاپنی و تعمیق تعاملات و همکاری های فرهنگی و علمی فیمابین که حاصل مدت ها پیگیری، تلاش و همراهی بخش های مختلف بود.

با معرفی رایزنی فرهنگی و تایید و انتخاب بنیاد بین المللی فرهنگی – هنری امام رضا(ع) در دهه کرامت، ریو ایچی سوگی یاما به عنوان "محقق نمونه فرهنگ رضوی" در نوزدهمین دوره جشنواره این بنیاد برگزیده شد و به همین مناسبت عباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، لوح تقدیری را امضاء کرد و هدیه نفیسی از فرش ایرانی نیز از سوی بنیاد فرستاده شد، هر چند که دریافت این موارد به دلیل عدم رفت و آمدها در جریان شیوع کرونا با مشکلاتی مواجه گردید اما به هر شکل با یافتن مسافری که به نام امام رضا(ع) قبول زحمت کرد، خوشبختانه در زمان مقرر به ژاپن منتقل شدند و در برنامه ای که در محل رایزنی فرهنگی برگزار شد به این ایران شناس ژاپنی اهداء گردید.

به عنوان تجربه از محیط این کشور باید گفت که ژاپنی ها برای برنامه ریزی و قطعیت موضوعات بسیار اهمیت قائل هستند و جابجایی و تغییر، چندان خوشایند نیست و هر چند در بیان هم چیزی نگویند اما در ادامه همکاری ها می تواند بسیار نقش آفرین باشد، به همین دلیل نیز جزئیات معمولا از اصل موضوع اهمیت بیشتری دارد.

در این موضوع، چون یقین در انتخاب سوگی یاما از میان افراد و شخصیت های معرفی شده از کشورهای مختلف نداشتیم بنابراین قبل از هر گونه مذاکره و گفتگو با وی، سوابق و پژوهش های اولیه را از دانشگاه ها و بخش های مختلف ژاپن جمع آوی و پس از جمع بندی، با هماهنگی اداره کل همکاری های فرهنگی و امور ایرانیان خارج از کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، برای بنیاد ارسال شد و گفتگو های نهایی به پس از تصمیم بنیاد موکول گردید.

خوشبختانه همین روند به خوبی پیش رفت و پس از تایید نهایی بنیاد که برازش رئیس بنیاد بین المللی امام رضا(ع) و زیرک مسئول بین الملل بنیاد اعلام کردند، سوگی یاما ایران شناس ژاپنی به عنوان محقق فرهنگ رضوی در نوزدهمین دوره جشنواره بین المللی امام رضا(ع) برگزیده شد و این اولین بار بود که از ژاپن یک شخصیت ژاپنی برای این عنوان انتخاب می شود، اتفاق مهمی که می تواند زمینه ارزشمندی برای توسعه مطالعات و توجه ویژه به حوزه پژوهش های رضوی در میان اسلام شناسان و ایران شناسان نیز تلقی گردد.

سوگی یاما به رایزنی دعوت شد و تشریح کاملی از آنچه در طول سال های گذشته و ادوار مختلف در ایران و از سوی جشنواره فرهنگی – هنری امام رضا (ع) انجام گردید به همراه تصاویر آنان قبل از کرونا و مراسم های با شکوه برپا شده ارائه شد و این خبر مبنی بر انتخاب وی ابلاغ گردید که برای وی بسیار خوشحال کننده و شگفت انگیز بود و چندین بار با شیوه های متداول ژاپنی از این رویداد فوق العاده تشکر کرد.

قرار دیگر را برای هفته بعد از آن تنظیم کردیم که هم لوح تقدیر و هدیه نفیس جشنواره رسیده باشد و هم به خواست بنیاد، فیلم کوتاه معرفی و مصاحبه از سوگی یاما را تهیه و ارسال نمائیم که انجام شد و بازتاب بسیار زیادی هم در رسانه های داخلی داشت.

از سخنان و مصاحبه با او نکات ارزشمندی جلب توجه می کرد، از تاثیر گذاری که چند استاد و همکار بزرگوار در دانشگاه ها و کتابخانه های ایران به ویژه در آستان قدس رضوی توانستند با روش، شیوه برخورد و همراهی خود بر جای گذارند، تا علاقه مندی و انگیزه ای که این انتخاب ایجاد نمود تا مسیری پرتلاش تر را برای تحقیق در موضوع فرهنگ و آموزه های رضوی دنبال کند.

او که در حال حاضر در موسسه مطالعات پیشرفته در آسیا در دانشگاه توکیو(۲) مشغول تدریس و فعالیت می باشد، در رشته تاریخ تحصیل نموده و دوره فوق لیسانس خود را هم در دانشگاه کیئو(۳) گذرانده و در همین دوران به مطالعه تاریخ ایران و از جمله تحقیق در خصوص سیاست تیموریان علاقه مند شد و با استفاده از منابع تاریخی مانند ظفر نامه، تاریخ رشیدی و ... پایان نامه خود را به اتمام رساند و برای این که بیشتر بتواند در این زمینه تحقیق باشد، یادگیری زبان فارسی را آغاز نمود و تا حدود زیادی می تواند بخواند و صحبت کند.

ریو ایچی سوگی یاما چند سالی هم در وزرات خارجه ژاپن به فعالیت تحقیقاتی پرداخت و  بعد از ورود به دکترا، توانست بورس تحصیلی دولتی ژاپن را دریافت و با راهنمایی مرحوم کویچی هانه دا(۴) استاد دانشگاه مطالعات خارجی توکیو به محمد رضا نصیری، رئیس گروه تاریخ دانشگاه پیام نور معرفی شد و مسیری جدید را در سال ۲۰۰۴ آغاز نمود و به مدت ۲ سال فعالیت و پژوهش خود را در ایران ادامه داد و سرآغاز آشنایی با تاریخ حرم امام رضا(ع)، آستان قدس و مشهد مقدس به ویژه در دوره صفویه شد. پس از آن بیش از ۲۰ نوبت دیگر هم به ایران سفر کرد و آثاری از جمله وضعیت و تاریخ مکان‌های مقدس و امامزاده‌ها در ایران، توسعه امامزاده‌های شیعه در ایران به ویژه هشتمین امام (ع)، وقف نامه حرم امام رضا(ع) در اواخر دوره صفویه، آرامگاه امام رضا(ع) در جمهوری اسلامی ایران، اداره و فعالیت های مقبره مقدس امامان شیعه در ایران، مطالعه تاریخی اسناد منتشر شده توسط بخش تحقیقات حرم امام رضا(ع) و ... را پدید آورد.

کویچی هانه دا از کتابخانه آستان قدس هم خاطرات جالبی داشت که گنجینه ای از نسخه‌های خطی و تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است و با اشاره به مطالعاتی که به واسطه مقالات مهدی سیدی و حسن آبادی انجام داده بود به شهر مقدس مشهد به عنوان مقصد زیارت مسلمانان و فعالیت های امور آموزشی و عام المنفعه علاقه مند گردید و به آنجا سفر نمود و با توجه به عدم شناخت از نحوه بهره برداری از منابع، دوستانی چون دکتر فاضل هاشمی و دکتر حسن آبادی با مهربانی منابع تاریخی چون آثار الرضویه، طومار علی شاهی، طومار عضد الملک و ... را به وی معرفی نمودند و برای او بسیار جالب بود که حتی کپی برخی از منابع مورد نیاز را در اختیارش گذاردند، موضوعی که در ژاپن چندان آسان و راحت نیست.

مشکل جدید، خط سیاق (۵) این نسخ بود که قادر به خواندن آنان نبود و نیاز به دانستن علم سیاق داشت و نصیری کتاب آشنایی با این علم را ارائه نمود و با همراهی محققان ایرانی توانست منابع تاریخی در مورد آستان قدس رضوی را بررسی نماید و پس از بازگشت به ژاپن، در سال ٢٠١١ پایان نامه خود با عنوان "توسعه و پیشرفت آستان قدس رضوی از نیمه دوم صفویه تا قاجاریه" را به زبان ژاپنی تالیف کرد و درجه دکترا را از دانشگاه کیئو دریافت نمود.

تابستان ٢٠١٥ بار دیگر به ایران سفر کرد و تحولات زیادی را در کتابخانه آستان قدس با امکانات جدید و بی نظیر مشاهده نمود که زمینه جدید برای بهره مندی بهتر از منابع را برای او فراهم می نمود. پس از آن هر سال به مشهد سفر کرد و مطالعه در خصوص آستان قدس رضوی را ادامه داد و در سال ۲۰۱۸ هم در دانشگاه واسدا(۶) با دعوت از  زهرا طلایی و یک محقق لبنانی کنفرانس علمی درباره تاریخ آستان قدس رضوی را با حضور بیش از ۶۰ نفر از محققان برگزار نمود و ۳ سال اخیر را هم به مطالعه مدیریت این مجموعه در دوره افشاریه، توسعه و پایتخت شدن شهر مشهد در زمان نادر شاه و ... پرداخت و مقالاتی را به زبان ژاپنی تالیف و منتشر نمود ضمن آن که در سال ۲۰۱۹ هم در سمینار بین المللی در دانشگاه سنگاپور مقاله ای را درباره وقف در آستان قدس و مدرن شدن ایران ارائه کرد.

ریو ایچی سوگی یاما می گفت آستان قدس رضوی یکی از بزرگ ترین نهادهای موقوفاتی در جهان است که نقش بسیار مهمی هم در تاریخ و هم در دوران معاصر ایران داشته و فعالیت‌های متنوع و مختلفی را انجام می دهد، یکی از مهمترین مقاصد زیارتی است، در زمینه علوم دینی و امور خیریه دارای نقش و جایگاه است، با استفاده از موقوفات، بیمارستان‌ها و اقدامات عام المنفعه را مدیریت می کند، در زمینه تولید، توسعه و اشتغال بسیار تاثیرگذار عمل نموده و پیشرفت های اجتماعی شگرفی را پدید آورده اما این تاثیرگذاری و اهمیت نیازمند مطالعات و بررسی بیشتری است.

وی در بخشی از سخنان خود اسامی اساتید و شخصیت های ایرانی و ژاپنی که به نوعی در مسیر او  نقش آفرینی کردند ذکر نمود و سپاسگزار آنان بود افرادی همچون محمد رضا نصیری، حسن آبادی، فاضل هاشمی، حسین زاده، نعمتی، خانم طلایی، خانم محبوب، مرحوم هانه دا، مرحوم یوکاوا، ساکاموتو، ساکورائی، موریموتو، آبه و ... که هر کدام نقش ماندگاری را در این مطالعات و پژوهش ها و نهایتا دستیابی به این عنوان برجای گذاردند و نکته مهم پایانی این که عزم خود را جزم نموده تا در ادامه، مطالعات و پژوهش های بیشتر، کامل تر و عمیق تری را در ارتباط با آستان قدس رضوی، حرم مطهر امام رضا(ع)، مشهد مقدس و ... دنبال نماید.

یقینا این بار و پس از این موفقیت، سفر سوگی یاما به ایران و مشهد متفاوت خواهد بود، چرا که تحقیقات ارزشمند او در خصوص امام رضا(ع)  ارج نهاده شد و می تواند اندوخته ارزشمندی برای ایران شناسان، اسلام شناسان و اساتید زبان و ادبیات فارسی ژاپنی محسوب گردد.

در همین ارتباط باید اشاره کرد که مطالعات اسلام شناسی و ایران شناسی در ژاپن هر چند دیرتر از غرب آغاز شده است اما همان گونه که در یادداشت ها و نوشته های دیگر آمده است (از جمله یادداشت شماره ۵) (۷) ، جهش بسیار زیاد همراه با ژرف نگری و بیان جزئیات داشته است و بی تردید این بخش از فرهیختگان و نخبگان ژاپنی، از همطرازان خویش در کشورهای دیگر و از جمله غربی پیشتاز هستند.

با بهره مندی از آنچه بیان شد و به منظور ارائه تجربه و برداشت از این نوشتار اشاره می گردد که یکی از مهمترین وظایف و فعالیت ها در حوزه فرهنگی و بین المللی همانا کمک و حمایت از توسعه و تعمیق مطالعات اسلام شناسی، ایران شناسی و زبان و ادبیات فارسی از یک سو و بهره مندی از ظرفیت موجود در کشورها به منظور زمینه سازی برای معرفی اندوخته ها و دانش آنان به جامعه هدف به ویژه در میان نخبگان، اندیشمندان و گروه های مرجع است همان که در ژاپن با عنایت به رشد این گونه مطالعات علاوه بر حمایت از چاپ و انتشار کتب و مقالات، تهیه نیازمندی های علمی و محتوایی آنان، برقراری ارتباطات و توسعه تعاملات و ... به صورت جدی دنبال شد و برگزاری تعداد زیادی از سمینارها و نشست های تخصصی با ارائه و سخنرانی آنان، علاوه بر آن که انگیزه بیشتری را به دلیل شناخت عمومی ایجاد می نمود، بستر ساز همکاری  ها و جلب علاقه مندی ها نیز محسوب می گردید. 

بنابراین می بایست به دو حوزه مهم شامل زمینه سازی برای عرضه این اندوخته ها به علاقه مندان از یک سو و حضور در برنامه ها و مناسبت های مختلف ایران از سوی دیگر با حضور شخصیت های ژاپنی توجه داشت که از جمله نمونه های مشارکت در برنامه های داخل کشور می توان به موضوع این یادداشت برای انتخاب سوگی یاما در نوزدهمین جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، سخنرانی موریشیما محقق و مدرس زبان فارسی در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو در هفتمین گردهمایی موسسات فعال در خارج از کشور از سوی بنیاد سعدی، همکاری در برگزاری نشست منطقه ای وحدت اسلامی در شرق آسیا در مالزی با حضور حجت الاسلام  ساوادا معاون جامعه المصطفی(ص) ژاپن از طرف مجمع جهانی تقریب، همکاری و سخنرانی شیمویاما محقق و ایران شناس و اراکی طراح مد و لباس در نشست ویژه ژاپن در جشنواره بین المللی مد و لباس فجر و ... اشاره کرد.

و اما در مورد بهره مندی از این امکان ارزشمند در ژاپن هم می توان به برگزاری بیش از ۵۰ نشست تخصصی رایزنی فرهنگی با سخنرانی و ارائه اسلام شناسان، اسلام شناسان و اساتید زبان و ادبیات فارسی ژاپنی اشاره نمود که در کنار نشست ها و برنامه هایی که با ارائه شخصیت های ایرانی برگزار گردید، توانست انگیزه جدی تری را برای توسعه فعالیت های مطالعاتی و بروز و ظهور هر چه بیشتر افراد، نخبگان و شخصیت هایی محقق و پژوهش گر و همچنین ایجاد شناخت در میان علاقه مندان ایجاد نماید.

برخی از مهمترین نشست ها و سمینارهای رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن مانند "اولین دور گفتگوهای دینی ایران و ژاپن با موضوع جایگاه خانواده در اسلام و شینتو" با حضور و سخنرانی ابراهیمی ریاست سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و سخنرانی شخصیت های ژاپنی حجت الاسلام ابراهیم ساوادا، توسئی سانو، کی یوشی شیمیزو، تاکاشی ماتسوموتو، ماساناری ایتایی، عالی مقام هیتوشی اوکائیچی، عالی مقام تاتسومی یوشیکاوا، هاروئو ساکورائی و ...، "موسیقی ایرانی به روایت هنرمند ژاپنی" ماساتو تانی متخصص موسیقی ایرانی و نوازنده سنتور، "هنر خوشنویسی ایران" هیساکو تسونادا هنرمند خوشنویس فارسی و استاد زبان فارسی، "جایگاه زنان در ایران، دیروز، امروز، آینده"نائوهومی آبه، "معرفی فرهنگ و ادبیات ایرانی از دریچه نامه نگاری" ریوکو واتابه، "ایران معاصر و جایگاه زنان" یامازاکی، هم اندیشی "گفتگوی اسلام و شینتوئیزم، ظرفیت ها و توانمندی" هاروئو ساکورایی، اودا، ایتو هیرو آکی، تاکه هیرو سایتو، جون ایچی اونو، تاکه شیتا، میزوئه موری، دوره آموزشی "تاریخ سینمای ایران" هیتوشی سوزوکی، سلسله دوره های "مقایسه تطبیقی شعر و ادبیات ایران و ژاپن" کومانو کینئیچی، "هنر موسیقی سنتی ایران" کازونه ایواساکی هنرمند مسلط به موسیقی ایرانی و از جمله سنتور، "چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی" در دانشگاه ریوکوکو در کیوتو در چهار بخش زنان و اجتماع، گفتگوی ادیان، هنر و موسیقی و سیاست ایران پس از انقلاب با سخنرانی تاگاشی ایریساوا، میتسویا داکه، ایجی هیساماتسو، توسئی سانو، کنجی تومیتا، کنجی کورودا، ساشی ساکاناشی، ماساتو تانی، نوریهیتو هایاشی، آتسوکو تسوبا کی هارا و ... ، "ایران: ظرفیت ها- توانمندی ها" در دانشگاه یوکوهاما با سخنرانی یامازاکی، اولین"همایش بین المللی مانگای اسلامی" با ارائه چند شخصیت ژاپنی از جمله فاطمه توساکا، تِنکاوا مانارو، یو ناکانیشی و ...، "معرفی فرهنگ و تمدن اسلامی – ایرانی" به مناسبت هفته وحدت و سخنرانی حجت الاسلام ساوادا، "معرفی نوروز ایرانی" شوری سوزوکی، به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، برگزاری نشست تخصصی تحلیلی به همراه پخش فیلم مستند"به سوی آزادی" هیتوشی سوزوکی و ساکورائی، مراسم های "شبی با ایرانیان" به مناسبت یلدا در سال های ۹۶، ۹۷ و ۹۸ با حافظ خوانی افرادی همچون فوجیساوا، تاتسوو هاماگوچی و تاموکی گوتو، "انقلاب اسلامی و نمایش فیلم «به سوی آزادی»" در دانشگاه مطالعات خارجی و سخنرانی آبه هیتوشی سوزوکی، «جایگاه خانواده در ایران» تویوکو موریتا، " نگاه بشر دوستانه به فلسطین و قدس" کنجی تومیتا و چیئه ازاکی، "شخصیت و جایگاه امام خمینی(ره)"دکتر تومیتا، "شعر و ادبیات فارسی از نگاه ایران شناس برجسته ژاپنی" امیکو اوکادا، "تجاوز صدام و مقاومت مردم ایران" در چهلمین سالگرد دفاع مقدس شیزوکو تسویا، کونیکو یامامورا و حجت الاسلام ساوادا، "معرفی قهرمان ملی ایران، سردار سلیمانی" هیتوشی سوزوکی و حجت الاسلام ساوادا، "ایران امروز" شیگنوبو موریاما، کازوئو سوگیئورا، کیکو چیکائوچی، «سعدی، ادیب ایرانی و استاد سخن» با پیام حداد عادل و سخنان ناهو ناکامورا، "قدس و آینده فلسطین" حجت الاسلام ساوادا و هیتوشی سوزوکی، "بررسی دیدگاه های امام خمینی (ره) منطبق با آموزه های امام علی(ع)" توسئی سانو، برگزاری "نمایشگاه نقاشی تبادلات فرهنگی ایران و ژاپن" با حضور ۸ هنرمند برجسته ژاپنی علاقه مند به ایران و خلق ۸ اثر فاخر از کشورمان، برگزاری مراسم رونمایی، معرفی و نمایش فیلم مستند"شرقی" در خصوص ایزوتسو شخصیت برجسته اسلام شناس ژاپنی با حضور و سخنرانی جمعی از فرهیختگان ژاپنی، اجرای برنامه های تجلیل از شخصیت های ژاپنی فعال در این حوزه ها همچون امیکو اوکادا، هیتوشی سوزوکی، کنجی تومیتا و ... می باشد.

این اقدامات و برخی دیگر از نشست ها و فعالیت ها علاوه بر این که ارتباطات و تعاملات را عمق بیشتری بخشید، جهش قابل توجهی در حوزه مطالعاتی ایجاد کرد تا ژاپنی ها از دریچه شخصیت های ژاپنی، شناخت تکمیلی و قابل قبول تری را دریافت نمایند.

در دوره کرونا این گونه اقدامات و نشست ها هم این روند بیش از پیش توسعه یافت و نه تنها محدود نشد که اگر در گذشته تنها در توکیو، کیوتو و هیروشیما با مخاطبانی در همان محدوده جغرافیایی امکان برگزاری داشت، این بار در فضای مجازی از سراسر ژاپن حضور پیدا می کردند چنانچه در مورد زبان فارسی هم این مسیر طی شد و قبل از کرونا تنها از توکیو حضور می یافتند و بعد از کرونا از سراسر کشور و شهرهایی همچون کیوتو، هیروشیما، فوکوشیما، چیبا، ایباراکی و ... علاقه مندان در دوره های آموزشی رایزنی فرهنگی شرکت کردند و رشد قابل توجهی در تعداد فارسی آموزان به دنبال داشت.

البته حمایت و استفاده از ظرفیت ژاپن شناسان ایرانی نیز در این جهت بسیار مهم است که در نوشتار دیگری به برخی از اقدامات در این زمینه پرداخته خواهد شد و نمونه برخی از آنان چاپ دو کتاب "ژاپن شناسی در ایران" و "سینمای ایران و ژاپن" تالیف شخصیت های ژاپن شناس ایرانی است که از سوی رایزنی فرهنگی به انجام رسید.

در پایان بار دیگر باید این موفقیت را به سوگی یاما تبریک گفته و از تلاش های ارزنده بنیاد بین المللی فرهنگی امام رضا(ع) در زمینه سازی به منظور ارج نهادن به محققان و اندیشمندان کشورهای مختلف در این خصوص تشکر کرد.

 حسین دیوسالار، دکتر جامعه‌شناسی سیاسی و رایزن فرهنگی ایران در ژاپن

پی‌نوشت‌ها:

۱- ژاپن به لحاظ فضای سبز، بسیار غنی است و حدود ۳۶.۳ درصد مساحت کل توکیو را هم فضای سبز تشکیل می دهد و گل های ادریسی در این دوره زمانی جذابیت و فضای زیبایی را در توکیو پدید می آورند. ۶۸ درصد مساحت کشور ژاپن هم کوهستانی است.

۲- دانشگاه توکیو (東京大学 Tōkyō daigaku) یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مراکز علمی  این کشور است و بر پایه رتبه بندی دانشگاه ها، رتبه اول را در آسیا به خود اختصاص داده است. بسیاری از مقامات ارشد این کشور در گذشته و امروز از این دانشگاه فارغ التحصیل شده اند که به طور نمونه می توان به ۱۷ نخست‌وزیر، ۷ برنده جایزه نوبل و ۳ برنده جایزه معماری پریتزکر اشاره کرد. این دانشگاه ۱۰ دانشکده دارد و هر ساله حدود ۳۰ هزار نفر در آن ثبت‌نام می‌کنند و حدود ۲۱۰۰ نفر را هم دانشجویان خارجی تشکیل می دهند. در رتبه بندی برترین دانشگاه های جهان در سال ۲۰۲۰ دانشگاه توکیو در رده بیست و دوم برترین دانشگاه های جهان و اول ژاپن قرار گرفت.

۳- دانشگاه کیئو ( 慶應義塾大学Keiō Gijuku Daigaku)  یکی از معروف ترین و بزرگترین دانشگاه های ژاپن است که پردیس مرکزی آن در منطقه میناتو در نزدیکی ساختمان رایزنی فرهنگی است. در سال ۱۸۵۸ میلادی (۱۶۳ سال سابقه) تأسیس شده‌ و به عنوان قدیمی‌ترین مؤسسه آموزش عالی در ژاپن شناخته می‌شود و دارای ۱۰ دانشکده و ۱۴ مدرسه تحصیلات تکمیلی است. از جمله فارغ التحصیلان برجسته این دانشگاه می توان به سه نخست وزیر، ده ها وزیر و رکورددار تعداد فارغ التحصیلان با عنوان مدیر عامل (CEO)(۲۳۰ شرکت ژاپنی) است. دانشگاه کیئو جزء ۱۰ دانشگاه برتر ژاپن و ۲۰۰ دانشگاه برگزیده جهان است. این دانشگاه در کنار دانشگاه توکیو، انستیتو تکنولوژی توکیو و دانشگاه واسدا چهار دانشگاه ممتاز واقع در توکیو هستند.

۴- هانه دا از دانشگاه اوساکا فارغ التحصیل شد و از سال ۱۹۶۸ بیش از ۴ سال در ایران با گرایش تخصص تاریخ ایران به ویژه دوره صوفیه تحصیل نمود و با دکتر مهدی محقق و دکتر محمد رضا نصیری همراهی داشت. پس از آن در مؤسسه مطالعات زبان و فرهنگ آسیا در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو به عنوان محقق ایران‌شناسی مشغول فعالیت گردید و پس از بازنشستگی  به کیوتو رفت و در ۶ سپتامبر ۲۰۱۶ (۱۳ شهریور ۱۳۹۵) دار فانی را وداع کرد.

۵- خط سیاق (سیاقت یا سیاقی) نوعی از خط و روش نگارش است که با آن اهل دفتر و دیوان، اعداد، مقادیر و اوزان را ثبت می کردند و حساب سیاق هم روشی در حسابداری قدیمی است. تا پایان قاجاریه، کلیه امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می‌شد و کاتبان این خط برای اعداد و کلمات اختصاری علائمی ویژه داشتند که خواندن آن برای بسیاری آسان نبود.

۶- دانشگاه واسدا (早稲田大学 Waseda Daigaku) در سال ۱۸۸۲ تأسیس شد و با ۱۴۱ سال سابقه، قدیمی‌تری دانشگاه خصوصی ژاپن است. در غرب توکیو و در منطقه شینجوکو واقع شده و دارای ۱۳ دانشکده است و در برخی از سال ها بیش از ۵۰ هزار دانشجو در آن مشغول به تحصیل بودند.

۷- تاریخ یادداشت، ۱۵ بهمن ۱۳۹۹،  (www.irna.ir/news/۸۴۲۱۰۸۸۷/)