در تاریخ معاصر ایران، انقلاب مشروطه یکی از مهمترین وقایعی است که ثبت شد به گونه ای که از دیدگاه برخی مورخان سرآغاز تاریخ معاصر ایران بود. هر چند از مشارکت و همراهی گروهایی با عقاید و اهداف متفاوت نشأت می گرفت اما در این میان ایجاد همبستگی ملی و اتحاد میان آنان در به ثمر رسیدن این انقلاب نقش اصلی را بر عهده داشت و حضور رهبرانی که نقش هدایت مردم و بسیج آنها را به دوش می کشیدند، انکارناپذیر است. در جریان انقلاب مشروطه یکی از ارکان اساسی که تاثیر بسیاری در پیروزی قیام داشت، حضور ایل ها و عشایر بود که به حمایت از ایلخانان و سران خود به پا خاستند و در میدان جان بر کف حاضر شدند. اگرچه در مستندات موجود به نقش آن ها کمتر پرداخته شده است. یکی از این اقوام بختیاری ها هستند که به رهبری خوانین در عرصه مبارزه حاضر بودند و این در حالی است که بسیاری معتقدند، بختیاری ها در دوره های مختلف نقش مهمی در تاریخ کشورشان ایفا کرده اند. انقلاب مشروطه ایران سرفصل جدیدی را در تاریخ معاصر ایران گشود و سیر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را به سمت و سویی متفاوت گرایش داد. با این حال مردان تاریخ سازی در تاریخ ایل بختیاری به ایفای نقش پرداخته اند که از جمله آنها می توان به نجفقلی خان صمصام السلطنه اشاره کرد. صمصام السلطنه با وجود احراز مقام ایلخانی گری ایل بختیاری و ۲ دوره رییس الوزرایی دولت مشروطه، به صورت کامل و شایسته مورد معرفی قرار نگرفته است. در مورد خدمات صمصام السلطنه در مقام رییس الوزرایی باید گفت که وی خدمات شایان ذکری به کشور عرضه داشت.(۱)
زندگینامه
نجفقلی‌خان بختیاری در ۱۲۷۰ هجری در چهارمحال و بختیاری چشم به جهان گشود. در کودکی مدتی به تحصیل پرداخت و بعد از آن مطابق تربیت ایلی به اسب‌سواری و تیراندازی روی آورد. بعد از پدرش به ریاست ایل بختیاری رسید. تا زمانی که مظفرالدین شاه در قید حیات بود، ارتباط صمصام‌السلطنه با دربار خوب بود، اما پس از روی کار آمدن محمدعلی شاه، این ارتباط اندکی تیره شد. پس از بمباران مجلس شورای ملی دوره اول توسط محمدعلی شاه، با تحریک سردار بهادر و سردار محتشم، صمصام‌السلطنه به اتهام جانب‌داری از مشروطیت، از سمت ایلخانی معزول و سردار مظفر به جای وی منصوب شد و این اقدام باعث دشمنی و نفرت صمصام‌السلطنه از محمدعلی شاه و نزدیکی بیش از پیش او به مشروطه‌خواهان شد. پس از فتح اصفهان، خوانین بختیاری، برنامه و نقشه‌ای برای تصرف تهران نداشتند اما چند عامل سبب شد تا خوانین نظرشان تغییر کند و برای فتح تهران خود را مهیا کنند. تلگراف‌های علمای نجف اشرف و انقلابیون دیگر، حمایت و درخواست‌های مردم اصفهان و دخالت سردار اسعد از جمله این عوامل بودند.(۲)
صمصام‌السلطنه پس از تصرف اصفهان، فرماندهی قوای بختیاری را به برادر خود علیقلی‌خان سردار اسعد سپرد و او را راهی تهران کرد و خود در اصفهان ماند. سردار اسعد از یک طرف و سپهدار محمدولی‌خان تنکابنی رهبر نیروهای شمال کشور از طرف دیگر تهران را فتح و بساط استبداد صغیر محمدعلی شاه برچیدند.
نخستین دوره نخست‌وزیری صمصام‌السلطنه
انتشار خبر بازگشت محمدعلی شاه به ایران و بروز شایعه همکاری محرمانه میان او و سپهدار موجب برکناری سپهدار تنکابنی شد و از آنجا که دفع خطر ناشی از بازگشت محمدعلی شاه از هر اقدامی ضروری‌تر به نظر می‌رسید، نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه که از پشتیبانی نیروی نظامی بختیاری برخوردار بود و مناسب‌ترین فرد برای این منظور به شمار می‌رفت، با رضایت انگلیسی‌ها و بنا بر صلاحدید مجلس و انتخاب ناصرالملک نایب‌السلطنه، صمصام‌السلطنه کابینه خود را تشکیل داد.(۳)
اقدامات و اتفاقات نخستین دوره نخست‌وزیری صمصام‌السلطنه
دفع فتنه محمدعلی شاه و برادرانش، از وقایع مهم این دوره بود. صمصام‌السلطنه برای برقرای امنیت درصدد دستگیری طرفداران محمدعلی شاه برآمد و تنی چند از افراد با نفوذ را بازداشت و زندانی کرد و راستای جلب کمک مردم، جوایزی به مبلغ یکصد هزار تومان برای دستگیری تعیین که مجلس دوم شورای ملی نیز آن را تصویب کرد. صمصام‌السلطنه برای جلب رضایت افکار عمومی که به خاطر گرانی و کمبود نان و سوء استفاده نیروهای نظامی بختیاری، معترض بودند، برای چهارمین بار کابینه خود را در خرداد ۱۲۹۱ ترمیم کرد. کابینه صمصام‌السلطنه به دلیل عدم تجانس و اعطای اختیارات فراوان به بختیاری‌ها با مشکل روبرو شد تا جایی که در همان ابتدای کار، صمصام‌السلطنه مجبور به ترمیم کابینه شد و ضمن تعویض برخی از وزراء، مجددا هیات دولت خود را به احمدشاه معرفی کرد.(۴)
صمصام‌السلطنه پس از نخست‌وزیری
صمصام‌السلطنه پس از استعفای اجباری از نخست‌وزیری مدتی خانه‌نشین شد. در ۱۲۹۲ هجری به حکومت اصفهان انتخاب شد اما از تهران خارج نشد و اداره امور اصفهان را به پسرش مرتضی قلی‌خان سپرد. در انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی که در زمان نخست‌وزیری وثوق‌الدوله برگزار شد از تهران به نمایندگی انتخاب شد اما حضور چندانی در مجلس نداشت. در دولت قوام‌السلطنه که بعد از سید ضیاء‌الدین طباطبایی روی کار آمد به حکومت خراسان منصوب شد که این انتخاب مقارن با قیام کلنل محمدتقی‌خان پسیان رییس ژاندارمری خراسان در این منطقه بود.
صمصام‌السلطنه در ۱۳۰۸ خورشیدی برای سرکوب شورش مناطق فارس و بختیاری، فرماندار چهارمحال و بختیاری شد. وی توانست در فروکش کردن قیام علی‌مردان‌خان بختیاری نقش مهمی ایفا کند. صمصام‌السلطنه که پس از غلبه بر مخالفان مشروطه به پاس خدمات خود بالاترین نشان دولت ایران یعنی نشان قدس را دریافت کرده بود در ۱۳۰۹ هجری در ۸۲ سالگی در حین اجرای مأموریتش در اصفهان درگذشت و در تکیه میربختیاری‌ها در قبرستان تخت فولاد اصفهان در مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد.(۵)
منابع:
[۱] . معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی اداره‌ی کل آرشیو، اسناد و موزه، دولت‌های ایران از میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، تهران، سازمان چاپ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸، چاپ اول، صص ۶۶- ۶۵.
[۲] . مکین‌روز، الیزابت؛ با من به سرزمین بختیاری بیایید، ترجمه‌ی مهراب امیری، تهران، چاپ سعدی، ۱۳۷۳، چاپ اول، ص ۴۷ و سردار اسعد بختیاری، علی‌قلی خان؛ تاریخ بختیاری، تهران، اساطیر، ۱۳۸۳، چاپ دوم، ص ۵۵۷.
[۳] . عکاشه، اسکندرخان؛ تاریخ ایل بختیاری، علی‌قلی خان؛ تاریخ بختیاری، تهران، فرهنگ‌سرا، ۱۳۶۲، چاپ اول، ص ۵۹۲.
[۴] . افشاری، پرویز؛ پیشین، ص ۱۴۸.
[۵] . بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ‌خانه‌ی بانک بازرگانی، ۱۳۴۷، چاپ اول، جلد چهارم، ص ۴۷۵.
نظر شما