عضویت ایران در سازمان شانگهای؛ از همگرایی تا تقویت ارتباطات منطقه‌ای

به گزارش روز جمعه ایرنا، اجلاس رهبران کشورهای عضو و ناظر سازمان شانگهای از روز پنجشنبه در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان آغاز شد و در حاشیه این اجلاس رهبران شرکت کننده دیدارهای دو جانبه و چندجانبه با یکدیگر برگزار کردند.

در این اجلاس با موافقت تمام اعضا، جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد. جمهوری اسلامی ایران تا کنون به عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور داشت و از امروز (جمعه) و در بیست ویکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای به عضویت کامل این سازمان درآمد.

اعضای سازمان همکاری شانگهای همچنین امروز اسناد همکاری از جمله سند آغاز روند عضویت ایران در این سازمان را امضا کردند.

خبرگزاری تاس روز جمعه در خبری فوری اعلام کرد که شرکت کنندگان در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، بیانیه پایانی این اجلاس را امضا کردند که در آن به آغاز مراحل پذیرفتن ایران در سازمان شانگهای اشاره شده است.  

آیت الله دکتر ابراهیم رییسی رییس جمهوری اسلامی ایران نیز امروز در جریان سخنرانی در این سازمان با قدردانی از اعضای سازمان همکاری شانگهای برای عضویت دائمی ایران در این سازمان ابراز امیدواری کرد که سازمان شانگهای، در ادامه مسیر بالنده خود را که موفق شده در مدت کوتاه جایگاه منطقه ای و بین المللی ممتازی را کسب کند، تداوم بخشد. 

«نارندرا مودی» نخست وزیر هند نیز در جریان سخنرانی مجازی خود در بیست ویکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان در حال برگزاری است، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را تبریک گفت.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی پس از پذیرش عضویت کشورمان در سازمان همکاری شانگهای گفت که عضویت راهبردی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای تاثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیا محور دارد.

«حسین امیرعبداللهیان» در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: با کمال خرسندی اکنون سند عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه با حضور رییس جمهوری به تایید سران رسید.

امیرعبداللهیان افزود: این عضویت راهبردی تاثیر مهمی بر روند همکاری های همه جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیا محور دارد.

آیت الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان پس از ورود به دوشنبه برای شرکت در اجلاس رهبران شانگهای تاکنون با روسای جمهوری و رهبران کشورهای ازبکستان، پاکستان، بلاروس، قزاقستان و ارمنستان دیدار و گفت و کرده است.

تقویت حضور ایران در این سازمان که از سال ۲۰۰۵ تا کنون به عنوان عضو ناظر حضور دارد، با توجه به همکاری‌های گسترده اعضا آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی-بانکی، انرژی و فرهنگی، قطعا فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشور فراهم خواهد کرد.

سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر از ۹ عضو شامل چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان و ایران تشکیل شده است و افغانستان، مغولستان و بلاروس اعضای ناظر این سازمان هستند.

شرکای گفت و گوی این سازمان را کشورهای ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا و ترکیه تشکیل می دهند. اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آ. سه. آن)،  اتحادیهٔ کشورهای مستقل همسود یا کشورهای مستقل مشترک‌المنافع  و ترکمنستان و سازمان ملل متحد هم از مهمانان این اجلاس هستند.

در این اجلاس منطقه‌ای به میزبانی تاجیکستان، علاوه بر رئیس جمهوری تاجیکستان، سران قرقیزستان، قزاقستان، بلاروس، پاکستان، ترکمنستان و ازبکستان نیز حضور دارند و روسای جمهوری روسیه، چین، هند و مغولستان نیز به صورت آنلاین شرکت کرده اند. 
در این نشست نتایج اصلی فعالیت های سازمان همکاری شانگهای در ۲۰ سال گذشته، وضعیت و چشم انداز همکاری های چندجانبه درون سازمان مورد بحث قرار گرفت.
سران کشورها در مورد موضوعات مختلفی از جمله همکاری های منطقه ای و بین المللی تبادل نظر کرده و در مورد اقدامات مشترک در داخل سازمان همکاری شانگهای برای مقابله با پیامدهای بحران ناشی از همه گیری جدید ویروس کرونا بحث خواهند کرد.

سازمان همکاری شانگهای  در یک نگاه

سازمان همکاری شانگهای نمادی از زنجیره همگرایی منطقه‌ای در آسیا به شمار می‌رود که بدون عضویت دائم ایران، با موقعیت ژئو استراتژیک و ژئو اکونومیک منحصر به فردی که در آسیا دارد حلقه‌های آن کامل نمی شد. 

ایران حدود ۱۵ سال بود که به عنوان ناظر در این سازمان حضور داشت.

سازمان همکاری‌ شانگهای با هدف مبارزه با تهدیدهای امنیتی جدید و با گردهمایی سران کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در سال ۱۹۹۶ در شهر شانگهای تحت عنوان گروه «شانگهای ۵» پا به عرصه ظهور گذاشت.

این سازمان ادامه سازمان «شانگهای ۵» است که در سال ۲۰۰۱ با پذیرش عضویت ازبکستان و رسیدن تعداد اعضا به ۶ کشور (سایر کشورهای عضو عبارتند از چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان) ارتقاء یافت و نام آن نیز به سازمان همکاری شانگهای تغییر کرد.

پس از آن، در ژوئن سال ۲۰۰۲ رهبران کشورهای عضو این سازمان طی دیداری در سن‌پترزبورگ روسیه منشور SCO را که به تفصیل اهداف، اصول، ساختار و نحوه عملکرد آنرا نشان می‌دهد، به امضا رساندند و بدین ترتیب سازمان همکاری شانگهای به طور رسمی‌ و بر اساس قوانین و حقوق بین‌الملل تأسیس شد.

در سال ۲۰۰۵ سه کشور ایران، هند و پاکستان به عنوان اعضای ناظر به این سازمان پیوستند. هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم آن درآمدند. ایران نیز در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۵ درخواست عضویت دائم را ارائه کرد.

افغانستان، مغولستان و بلاروس نیز از اعضای ناظر این سازمان هستند. از ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵ کشورهای ارمنستان، آذربایجان، نپال، کامبوج، ترکیه و سریلانکا نیز به صف متقاضیان عضویت در این سازمان پیوسته‌اند.

محدوده جغرافیایی سازمان شانگهای حدود ۶۰ میلیون کیلومتر مربع و جمعیت آن حدود سه میلیارد نفر  است. یعنی حدود یک سوم مساحت و جمعیت جهان را در بر گرفته است. زبان‌های کاری آن چینی و روسی است. افزایش تعداد اعضاء بر این وسعت جغرافیایی و جمعیتی خواهد افزود.

فلسفه پیدایش سازمان همکاری شانگهای

در پس هر ائتلاف و یا سازمان منطقه‌ای و جهانی فلسفه‌ای نهفته است. پیدایش این سازمان بخشی از فرایند همگرایی در آسیا است؛ فرایندی که آسه آن، اکو، سارک و اوپک نیز بخش‌های دیگر آن را شکل می‌دهند.

در مورد سازمان شانگهای همگرایی در مقابله با تهدیدهای امنیتی، از گروه‌های تروریستی در منطقه تا تهدیدهای غرب در قالب گسترش سازمان آتلانتیک شمالی (ناتو) مهمترین عامل تولد آن به شمار می‌رود.

حقیقت این است که در آغاز تلاش برای حل و فصل چالش‌های امنیتی کشورهای تازه استقلال یافته (پس از فروپاشی شوروی) عامل پیدایش سازمان شانگهای بود. در آن زمان کشورهای یاد شده پس از استقلال دریافتند که نمی‌توانند به تنهایی با گسترش سازمان‌ها و فعالیت‌های تروریستی، افراط گرایی و فعالیت گروه‌های جدایی طلب مقابله کنند؛ از این رو همکاری در چارچوب سازمانی منطقه‌ای برای تحقق اهداف امنیتی را در دستور کار قرار دادند.

بر این اساس اهداف سازمان همکاری شانگهای، علاوه بر حل و فصل اختلافات مرزی اعضاء برکار جمعی علیه سه محور تروریسم، گروه‌های جدایی طلب و افراط گرا و مبارزه علیه گروه‌های تروریستی مانند القاعده و گروه‌های وابسته به طالبان متمرکز شد.

اما نباید دو هدف اصلی و مهم دیگر آن را نادیده گرفت: یکی حذف محدودیت‌های تجاری و موانع و فواصل اقتصادی  و دیگری مقابله با یکجانبه‌گرایی در عرصه بین‌المللی است.

واقعیت این است که وسعت جغرافیایی و جمعیت قابل توجهی که در کشورهای عضو ساکن هستند چه از نظر ذخایر رو زمینی و زیر زمینی و چه به لحاظ بازار مصرف ظرفیت غیر قابل انکاری از نظر اقتصادی برای اعضا به شمار می‌رود.

همچنین، این سازمان می‌تواند به عنوان رقیبی در مقابل ناتو؛ پایانی باشد بر جهان تک قطبی و یکجانبه‌گرایی غرب و به ویژه آمریکا در عرصه روابط بین‌الملل.

ایران و سازمان همکاری شانگهای
ایران چند سال بود که عضو ناظر این سازمان بود اما تا به حال به عضویت دائم آن در نیامده بود. این درحالی است که موقعیت خاص و منحصر به فرد آن در خاورمیانه و آسیا چیزی نیست که کشورهایی مانند چین و روسیه، به عنوان دو قدرت تعیین کننده در سازمان از آن غفلت کنند.

نگاهی به جغرافیای آسیا و خاورمیانه مبین منحصر به فرد بودن موقعیت ژئوپلتیکی ایران است. ایران در بیشتر تقسیم بندی‌های سیاسی-جغرافیایی آسیا وجود دارد: عضوی از مجموعه کشورهای خاورمیانه است؛ یکی از اعضای کشورهای حوزه خلیج فارس است؛ از اعضای کشورهای حاشیه دریای خزر است و متصل به آسیای میانه است، همچنین بخشی از زیرمجموعه آسیای جنوب غربی به شمار می‌رود.

چنین موقعیت منحصر به فردی آن را به چهارراه مواصلاتی غرب و شرق از یک طرف و شمال و جنوب از طرف دیگر بدل کرده است.

بعلاوه، ایران یکی از کشورهای اصلی جهان از نظر ذخایر نفت و گاز و با دارا بودن جمعیتی بالای ۸۰ میلیون از بزرگترین کشورهای منطقه به شمار می‌رود. از این نظر در کنار موقعیت منحصر به فرد ژئو پلتیکی دارای یک موقعیت ژئو اکونومیک با پتانسیل‌های عظیم اقتصادی است.

از این رو عضویت ایران در سازمان شانگهای موضوعی قابل توجه همه اعضا است. در کنار نفعی که ایران از این عضویت خواهد برد با پتانسیل عظیم ژئو پلتیک و ژئو اکونومیک خود می‌تواند در  قدرتمندی آن تأثیر قابل توجهی داشته باشد. یکی از دلایل مخالفت غرب با عضویت ایران نیز همین امر می‌تواند باشد.

ایران حلقه مفقوده همگرایی در آسیا

اگر همگرایی، فلسفه پیدایش سازمان همکاری شانگهای در آسیا است، بدون ایران حلقه‌های زنجیر این همگرایی تکمیل نخواهد شد. رابطه با ایران، برای همه کشورهای این سازمان مهم و استراتژیک است.

به طور کلی می‌توان گفت که یکی از مبانی اصلی شکل‌گیری پیمان شانگهای مبارزه با هژمونی آمریکا است که از این نظر نیز عضویت ایران می‌تواند در راستای تقویت بنیان ضد هژمونیک این سازمان باشد و هم منافع منحصر به فردی را برای کشورمان به دنبال داشته باشد.

چین و روسیه قدرت‌های بزرگ و مهم و تأثیر گذار در شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند و در راستای ایجاد نظام چند قطبی بین المللی گام بر می‌دارند؛ لذا حضور ایران در سازمان شانگهای می‌تواند زمینه‌ای برای حضور گسترده تر آن در عرصه‌های منطقه‌ای و بین المللی باشد.