مسجد در تاریخ ایران بدان حد از اهمیت رسید که حتی در مقاطعی به عنوان عنصری موثر در گسترش زندگی اجتماعی نقش‌آفرینی کرد چنان که نه تنها به عنوان یک نهاد فرهنگی چندجانبه به کار گرفته شد بلکه با قرارگرفتن دیگر نهادها در کنار مسجد، موجب بسط زندگی شهری و حتی گاه شکل‌گیری شهرها گشت.
بر این اساس نوع بنای مسجد کارنقشی ویژه در شکل‌گیری و توسعه شهرهای اسلامی داشته و در جنبه‌های کارکردی و سازماندهی فضاهای شهر بسیار برجسته بوده به طوری که توسعه اغلب مناطق شهری در طول تاریخ پس از ورود اسلام به ایران متاثر از "مسجد جامع" بوده است که اغلب در مرکز شهرها، نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند.
به عنوان یکی از این مساجد می توان به مسجد جامع شهرستان گناباد اشاره کرد که با قدمت و غنای تاریخی و فرهنگی دارای ظرفیتهای بسیار در زمینه گردشگری است.
و البته مسجد جامع یکی از ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد است که از این تعداد، ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد در باره این مسجد به خبرنگار ایرنا گفت: مسجد جامع از جمله آثار تاریخی این شهر است که با گذشت بیش از ۸۰۰ سال قدمت همچنان به عنوان برگ زرینی از هویت تاریخی این منطقه در منطقه کوی شرقی موسوم به قصبه شهر خودنمایی می کند.
علیرضا شناسایی افزود: از امتیازات مهم مسجد جامع گناباد می‌توان به وجود کتیبه‌های نسخ و کوفی و آجرکاری‌های زیبا یاد کرد که بر اطراف ایوان قبله، شبستان و سردر ورودی آن نقش بسته است و در انتهای حاشیه کتیبه خط کوفی، تاریخ ساخت این مسجد، سال ۶۰۹ هجری قمری برابر با ۱۲۱۲ میلادی مشخص شده است.
وی ادامه داد: این بنای تاریخی دارای یک صحن، یک رواق و ۲ شبستان است که اولی در شرق ایوان جنوبی و دومی در شرق ایوان شمالی واقع شده است.
یک باستان شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی استان خراسان رضوی هم می گوید: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری شهرستان گناباد در سده های قدیم دارای یک میدان مرکزی بود که بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشت و از بین آنها تنها سه اثر شامل مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند.
رجبعلی لباف خانیکی افزود: شکوه و عظمت معماری ایران در دوره سلجوقی در دوره خوارزمشاهیان، هم با تغییراتی ادامه یافت و از جمله آن تغییرات می توان به دگرگونی در تزئینات معماری مانند گرایش به استفاده از تزئینات آجرتراش در دوره خوارزمشاهی به جای تزئینات آجری قالب‌زده و تلفیق آجر و کاشی در تزئینات معماری اشاره کرد.
وی اضافه کرد: مهم‌ترین تغییرات، در نقشه مساجد انجام شد و خاستگاه آن تغییرات، خراسان بود و به همین دلیل، شیوه جدید ساخت مساجد خراسان را سبک ـ خراسانی نام‌گذاری کرده اند و مساجد ۲ ایوانی و چهار ایوانی سبک خراسانی در سال ۶۰۹ هجری قمری با ساخت مسجد جامع گناباد در میانه شهر جنابد قدیم (نام قدیم گناباد) آغاز شد و به دیگر شهرهای خراسان از جمله زوزن، سنگان، تون (فردوس) و غیره گسترش یافت و این نوع مساجد مشتمل بر یک میان‌سرا یا صحن، ۲ ایوان در جهت قبله و مقابل آن، ۲ شبستان بر ۲ سوی ایوان قبله و ۲رواق بر ۲ جانب شرقی و غربی صحن بود.
پژوهشگر میراث فرهنگی استان خراسان رضوی گفت: این مسجدها به طور معمول درون‌گرا و آکنده از تزئینات آجری، کاشی و گچبری بودند و مسجد جامع گناباد که اکنون در کوی شرقی (قصبه شهر) قرار گرفته، تغییر و تحولات فراوانی به خود دیده است.
خانیکی افزود: مسجد جامع گناباد با صحنی به طول ۶۶ و عرض۴۴ متر، ایوان قبله در سمت جنوب با دهانه ۹ متر و عمق ۱۸ متر، ایوان مقابل ایوان قبله در شمال مسجد با دهانه ۶.۵ و عمق ۱۱ و ارتفاع ۱۲متر، یک شبستان در سمت غربی ایوان قبله و یک شبستان مربع شکل با قاعده ۱۰ متر در سمت شرقی ایوان قبله و یک شبستان در شرق ایوان شمالی به شکل مستطیل به طول ۱۷ متر و عرض ۱۱.۵ متر است.
وی اضافه کرد: از جمله خصوصیات مسجد جامع گناباد تزئینات آجری و تلفیق آجر و کاشی و کتیبه آجری پنهانی بر دیوار شرقی ایوان مسجد است بدان معنی که چیدمان آجر از مقابل به صورت راسته به نظر می‌آید در حالی که از زاویه ۴۵ درجه کتیبه ای با مضمون "الله الله" ظاهر می‌شود و این مسجد از جمله مساجد معدودی است که هنوز کاربری عبادی خود را حفظ کرده است و با گذشت بیش از ۸۰۰ سال همچنان در آن نماز اقامه می شود.
پژوهشگر میراث فرهنگی استان خراسان رضوی گفت: در زلزله نهم شهریورماه سال ۱۳۴۷ بخشهایی از این بنا تخریب و در سال ۱۳۵۳ مرمت شد در این زلزله کتیبه ایوان جنوبی که جمله "لا اله الا الله محمد رسول الله" روی آن به خط کوفی نوشته شده بود، شکسته شد و نام سازنده آن نیز از میان رفت.
خانیکی افزود: بر گرد ایوان قبله مسجد یکی از طولانی‌ترین و زیباترین کتیبه‌های کوفی نقش بسته و به موازات کتیبه، آجرهای مشبک در درون قابی سرتاسری تزئینات پایه‌ها و پیشانی ایوان را کامل کرده و نبش پایه‌های ایوان نیز با ستون نماهای تریینی زینت یافته است.
وی ادامه داد: وجود طاقی با کتیبه کوفی آجری واقع در شبستان شرقی ایوان قبله مسجد بیانگر این است که در دوران سلجوقی نیز در این محل مسجد با عظمتی وجود داشته و با استناد به عبارست سنه (سال) ۶۰۹ ه.ق که در پایان کتیبه اطراف ایوان قبله نقش بسته به نظر می‌رسد که عمده فضاهای مسجد در آن تاریخ ساخته شده باشد اما در دوران ایلخانی هم مسجد تغییراتی به خود دیده و ایوان مقابل ایوان قبله با مختصر انحرافی نسبت به ایوان قبله تجدید بنا شده و در مشرق آن نیز شبستانی با یک محراب گچبری به شیوه محراب‌های دوران ایلخانی با کتیبه نسخ ساخته شده است.
این پژوهشگر باستان شناس خراسان رضوی گفت: در دوران صفویه هم رواق شرقی مسجد جامع گناباد عریض‌تر شده و با اضافه کردن یک ردیف ستون، به شبستان تبدیل شده و در شمال شبستان دالانی تعبیه شده و علاوه بر ورودی اولیه شرقی، یک ورودی هم از گوشه شمال شرقی به مسجد راه پیدا کرده و محراب ایوان قبله با بلوک‌های گچ قالب‌ریزی منقوش به نقوش گیاهی و هندسی زینت یافته است.
مرکز شهرستان ۹۳ هزار نفری گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.
نظر شما