پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی» چطور در یونسکو ثبت شد؟

به گزارش روز شنبه گروه فرهنگی ایرنا از روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو-ایران، پنج شنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۰ (۱۶ دسامبر ۲۰۲۱) اعلام شد که «کمیته بین‌­­الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» (The Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) در شانزدهمین اجلاس خود که به شکل برخط (آنلاین) از پاریس اجرا می­‌شد، «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» (National programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran) را در «فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو» (The List of the Register of good safeguarding practices) ثبت کرد.

این خبر، موجب شد بستری برای پرداختن به اهمیت میراث فرهنگی ناملموس و نیز ابعاد پرونده مذکور فراهم شود.

میراث فرهنگی در یک معنا به آثار فرهنگی­ گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌ است. بخشی از دارایی‌های فرهنگی، محصولاتی ملموس مانند ساختمان‌ها یا کارهای هنری هستند. با این حال بخش‌های زیادی از فرهنگ به‌شکل ناملموس است مانند ترانه، موسیقی، هنر صنایع دستی و جشنواره‌های گوناگون و... . این موارد شکل‌هایی از فرهنگ به‌شمار می‌روند که که قابل ثبت و ضبط هستند اما ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند. با این حال، از طریق ابزارها و وسایلی که در آن‌ها به‌کار رفته‌اند قابل تجربه‌کردن هستند.

یونسکو در بیش از ۷۵ سال اخیر (از ۱۹۴۵ تاکنون) بر اساس مأموریت ذاتی خود، تلاش کرده در معرفی مظاهر فرهنگی به اشخاص بکوشد تا ضمن انتقال مفاهیم انسان دوستانه، موجب انتقال مناسب آن مواریث فرهنگی به نسل­های آتی شود.

یکی از ابزارهای انجام این مأموریت، ثبت‌­های جهانی است. یونسکو اما با تصویب «کنوانسیون بین­المللی حفظ میراث فرهنگی ناملموس (معنوی)» (The Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage) در سال ۲۰۰۳ و تأسیس کمیته بین­‌الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (به موجب ماده ۵ کنوانسیون فوق – لازم به ذکر است نخستین اجلاس این کمیته در سال ۲۰۰۶ برگزار شد)، گام بلندی در صیانت از جنبه های غیر ملموس فرهنگ برداشت.

فصل چهارم کنوانسیون مذکور (توسط پژوهشگاه وزارت میراث،۱۳۸۵) با پیش­بینی «فهرست معرف (نمونه) میراث فرهنگی ناملموس بشری» (IV. Safeguarding of the intangible cultural heritage at the international level که معرفی کننده میراث ناملموس بشری توسط کشور ذی­ربط است - ماده ۱۶ کنوانسیون)، «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند حراست فوری» (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity که نمایانگر مواریث نیازمند حفاظت فوری توسط کشور متعاهد ذی­ربط کنوانسیون است - ماده ۱۷) و «برنامه‌ها، طرح‌ها و فعالیت‌های حراست از میراث فرهنگی ناملموس» ( List of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding موارد مربوط به حراست از میراث فرهنگی ناملموس و ترویج اصول و اهداف کنوانسیون مزبور (رجوع شود به ماده ۱۸ کنوانسیون) ابزار جدیدی برای پاسداری از این جنبه مهم از فرهنگ بشری ایجاد کرد که بحث و تصمیم‌­گیری در خصوص آن موارد بر عهده کمیته بین­‌الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.

ایران که یکی از اعضای کنوانسیون حفظ میراث فرهنگی ناملموس و کمیته بین­‌الدول آن است، تا پیش از سال جاری موفق شده بود ۱۴ اثر در فهرست معرف و ۲ اثر در فهرست نیازمند حفاظت فوری به ثبت رساند و با موفقیت اخیر، موارد ثبت شده کشورمان در فهرست‌­های (Programmes, projects and activities for the safeguarding of the intangible cultural heritage) میراث فرهنگی ناملموس و اقدامات پاسدارانه خوب (مثال زدنی) جمعاً به ۱۷ عدد بالغ شد. 

بر پایه این گزارش، ابعاد فنی ثبت اخیر نیز مهم است؛ زیرا خوشنویسی هنری آمیخته با روح فرهنگ ایرانی است و ایرانیان هماره آن را با شریفترین عناصر فرهنگی جامعه خود (قرآن کریم، دیوان حافظ، جملات پندآمیز و عاشقانه و...) به خاطر می­‌آورند.

یونسکو بیان کرده است که «ثبت اقدامات حفاظتی خوب به کشورهای عضو، جوامع و سایر ذینفعان اجازه می­دهد تا تجربیات موفق حفاظتی و نمونه­‌هایی از چگونگی غلبه بر چالش­‌های پیش آمده در انتقال میراث زنده، عملکرد و دانش آن را به نسل آینده به اشتراک بگذارند. این روش‌ها و رویکردها باید به‌ عنوان درس‌ها و مدل‌هایی مفید باشند که می‌توانند با شرایط دیگر، از جمله شرایط کشورهای در حال توسعه، سازگار شوند.» کمیته بین­‌الدول نیز هر ساله با بررسی طرح نامه‌­های (پروپوزال­) کشورهای عضو، موارد موفقی را که توانسته‌اند به بهترین وجه اصول و اهداف کنوانسیون مذکور را رعایت و ترویج کنند انتخاب می‌­کند.

ایران تا قبل از سال ۲۰۲۱، پرونده­‌ای در این قالب به یونسکو ارائه نداده بود. اما از سال ۲۰۲۰ میلادی که خبرهایی مبنی بر تلاش برخی کشورها برای ثبت جهانی هنر خوشنویسی به گوش رسید، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو – ایران و سایر نهادهای دولتی و غیردولتی تلاش کرد با نامزدی پرونده برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران برای ثبت در فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو، «علاقه‌مندی و تلاش مردم ایران و دستگاه­‌های اجرایی ذیربط در جهت پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی» را به جهانیان یادآور شود.

مصطفی پورعلی مدیرکل ثبت آثار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با بیان انواع ثبت‌­های ذکر شده در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (۲۰۰۳) معتقد است: اتفاقا پرونده خوشنویسی ایران امسال در فهرستی به ثبت رسیده که به لحاظ فنی از دو فهرست پیشین [فهرست میراث در خطر و فهرست معرف] سطح بالاتری دارد و ثبت در این فهرست نیازمند آن است که یونسکو و کمیته­‌های ارزیابی آن قانع شوند که آن عنصر ضمن هماهنگی با اهدافی که در ابتدا گفته شد از وضعیت پاسداری خوبی نیز برخوردار است.

برای ایران بسیار راحت‌تر بود خوشنویسی را در «فهرست معرف» نظیر کاری که ترکیه یا کشورهای عربی کرده­‌اند به ثبت برساند؛ اما به جهت اهمیت موضوع و شأن این هنر در ایران، تصمیم گرفته شد خوشنویسی در فهرستی به ثبت برسد که از سطح فنی بالاتری برخوردار است.

او خاطرنشان کرد: در نشست سال جاری کمیته بین‌الدول تنها ۵ عنصر جهت ثبت در فهرست پاسداری خوب نامزد شده بودند که در نهایت ۴ عنصر آن مورد تأیید یونسکو قرار گرفت و خوشنویسی ایران نیز یکی از این ۴ عنصر بود در حالی که همین امسال ۴۹ عنصر در فهرست معرف به ثبت رسیدند که پرونده ترکیه و کشورهای عربی نیز بین این ۴۹ عنصر است.

در بخش دیگری از گزارش کمیسیون میلی یونسکو با اشاره به متن پرونده ارسالی کشورمان به یونسکو، آمده است: در پرونده مزبور، مندرج در سایت رسمی بخش میراث فرهنگی ناملموس یونسکو،آمده است که برنامه فوق با مشارکت ۴ وزارت­خانه (وزارت میراث، وزارت ارشاد، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم) و نیز ۲ مؤسسه مردم نهاد (انجمن خوشنویسان ایران و انجمن خوشنویسان نوین) در ایران انجام می­‌شود.

در پرونده فوق ذکر شده «سنت خوشنویسی همواره با عمل نوشتن در تاریخ قلمزنی ایران مرتبط بوده» (The tradition of calligraphy has always been associated with the act of writing in the history of Iranian penmanship) که تحولاتی مانند رواج صنعت چاپ، تایپ رایانه‌­ای رو به افول رفت. اما از سال ۱۹۸۵ میلادی تصمیم گرفته شد با تدوین یک برنامه­­ ملی (با چشم­ انداز ۴۰ ساله تا ۲۰۲۵ میلادی)، توسط مراجع دولتی و غیردولتیِ پیش­گفته، از این اتفاق جلوگیری شود.

پرونده مزبور با ذکر این‌که «هنر خوشنویسی در میان مجموعه هنرهای سنتی ایران» قرار دارد و «هنر و مهارت خوشنویسی در شمار میراث فرهنگی ناملموس ایران است که قدمتی بسیار طولانی دارد» نگرانی برای «صیانت از سنت خوشنویسی ایران» را دغدغه جدی برای همه دست اندرکاران علم، ادب و هنر همچنین مردم ایران به شمار آورده و اجرای این برنامه را در راستای حفظ سنت خوشنویسی برشمرده است.

تدوین­گران پرونده کشورمان خاطر نشان کرده‌­اند «با توجه به وجود این سنت در سایر کشورها، به خصوص کشورهای عربی و اسلامی» توجه به این میراث ناملموس می­تواند ضامن احترام به فرهنگ­‌ها، دوری از تعصبات، تعامل فرهنگی میان کشورها به ویژه کشورهای عربی و اسلامی، احترام به تنوع فرهنگی و تقویت خلاقیت و... شود که هم راستا با اهداف کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.

این پرونده اقدامات و رویدادهایی مانند آموزش همگانی، انتشار جزوه و نشریه، احیای سنت استاد – شاگردی در آموزش خوشنویسی، طراحی فونت­‌های جدید بر اساس خط سنتی برای کتاب­‌ها، ساماندهی صدور مجوز، ارتباط مستمر با مدارس و تدوین برنامه­ درسی هنر، راه‌­اندازی رشته خوشنویسی در مقاطع متوسطه، کارشناسی و کارشناسی ارشد، استفاده از خوشنویسی در طراحی لباس و جواهرات، استفاده هنرمندان تجسمی از خوشنویسی در آثار خود، برگزاری نمایشگاه، اختصاص بیمه و کمک مالی به هنرمندان برگزیده این عرصه را در کنار مجموعه تلاش‌­های هنرمندان خوشنویس ایرانی، از جمله تلاش‌­ها و نتایج برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران ذکرکرده که موجب شده نه تنها خوشنویسی دیگر صرفاً به جمعی محدود و دوران گذشته نباشد، بلکه خوشنویس بودن یک امتیاز برای افراد به شمار آید؛ امری که منطبق با یکی از اهداف مهم این برنامه ملی یعنی ترویج استفاده مناسب از سنت خوشنویسی مطابق با شرایط زندگی جدید است.

این پرونده با ذکر اینکه «سنت خوشنویسی ایران در انواع مختلف خطوط آن از جمله خط نستعلیق، که سابقه­‌ای غنی در ایران دارد، باید به عنوان میراث فرهنگی ناملموس و نمونه‌­ای از هنر سنتی ایرانی – اسلامی تلقی شود» ابراز امیدواری کرده «کشورهای دارای سنت خوشنویسی به ویژه کشورهای اسلامی و عربی در صورت تمایل می­‌توانند از تجربیات معرفی شده در این برنامه استفاده» کنند.

کمیسیون ملی یونسکو -ایران که با برگزاری جشنواره بین­‌المللی رقص قلم در شهرهای مشهد مقدس و تهران، اجرای ۱۰ برنامه زنده اینستاگرام با حضور اساتید و پژوهشگران به نام خوشنویسی و افتتاح گالری مجازی خوشنویسی در سال ۱۳۹۹ در ترویج هنر سنتی خوشنویسی تلاش کرده است، امیدوار است سایر ملل به ویژه کشورهای دارای اشتراک فرهنگی با این مرز و بوم می­توانند به خوبی از دقایق برنامه مزبور و تجارب ارزنده کشورمان بهره‌­مند شوند.