به گزارش ایرنا، اگر چه انار مازندران به اندازه مرکبات در بازار میوه‌های تولیدی این استان برای مشتریان دیگر مناطق کشور شناخته شده نیست، اما پیوندی دیرینه با فعالیت‌های باغی مازندران دارد. زمانی نه چندان دور ارقام گوناگون درخت انار با میوه هایی که مزه‌های مختلف داشت در سراسر مازندران قابل مشاهده بود ، ولی به مرور عرصه بر این درخت میوه تنگ تر و تنگ تر شد تا این که شرق مازندران تنها میراث دار این میوه بهشتی باقی ماند.
برخی باغداران مازندرانی معمولا چند درخت انار در کنار سایر درخت‌های میوه از جمله مرکبات می‌کاشتند و بدون این که زحمتی بابت نگهداری آنها متقبل شوند هر سال محصولش برداشت می‌کردند. در برخی باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی نیز از درخت انار برای تعیین مرز استفاده می‌شد.
با این که درخت انار جاذبه اش را برای بسیاری از کشاورزان مازندران از سال ها پیش از دست داد و انارستان ها تنها در شرق استان باقی ماندند ، با این حال طبق آمارهای رسمی هم اکنون در مازندران یک‌هزار و ۵۰۰ هکتار باغ انار وجود دارد که عمده این مساحت مربوط به شهرستان بهشهر است. البته ۱۲ هزار هکتار انارستان هم در میانکاله وجود دارد که بزرگترین انارستان خاورمیانه را تشکیل داده است.
قدمت رد پای انار در مازندران را می‌توان در برخی آیین‌های فرهنگی و بومی این استان مشاهده کرد.مثلا از شاخه‌های نازک انار در مراسم بومی «لالِ شو» یا «تیرِماسیزده‌شو» به عنوان چوبِ بلاگردان استفاده می‌شد. یا این‌که انار و فرآورده‌های آن بخش مهمی از فرهنگ غذایی مازندران محسوب می‌شود. این حضور برجسته انار در زندگی مازندرانی‌ها در شرق مازندران پررنگ‌تر است؛ جایی که به عنوان مهد انار شمال ایران شهرت دارد.
بهشهر صرف‌نظر از این که بزرگترین جنگل انار خاورمیانه را در بخشی از تالاب میانکاله در اختیار دارد و به استناد بقایای بر جای مانده در غارهای تاریخی هوتو و کمربند، پیشینه کشت و مصرف انار در این منطقه به بیش از ۶ هزار سال پیش می‌رسد، قطب تولید انار مازندران هم به شمار می رود.
ارقام انار شرق مازندران با سه مزه شیرین، ملس و ترش متعدد و متنوع هستند. گونه‌های شیرین آن عمدتا با نام انار اشرف شناخته می‌شوند. با همه این تعاریف ، چند سالی است که انارهای بومی و خوشمزه این منطقه با وجود کیفیت و مزیت هایی که دارند ، قافیه را در باغ و بازار در رقابت به ارقام اصلاح شده انار داخلی و خارجی باخته‌اند و در حال کمرنگ شدن در انارستان‌های بهشهر هستند.
ه
حذف انار بومی از انارستان‌های شرق مازندران
بسیاری از باغداران بهشهر و شرق مازندران طی چند سال اخیر با هدف به دست آوردن محصول بیشتر و کسب درآمد بالاتر اقدام به حذف درخت‌های انار بومی و جایگزین کردن انارهای اصلاح شده غیربومی کرده‌اند. دلیل این تصمیم هم زودتر وارد شدن محصول انارهای اصلاح شده به بازار، ظاهر بهتر و بازدهی بیشتر نسبت به ارقام بومی انار شرق مازندران است.
این در حالی است که ارقام بومی انار بهشهر عمدتا آبدار، ترد، نرم‌هسته و شیرین هستند و مهم‌تر این که ماندگاری بالایی نسبت به گونه‌های جدید کشت شده در منطقه دارند. ضمن این که انارهای بومی منطقه به نگهداری خاصی مانند سم و کود و آبدهی مستمر هم نیاز ندارند و نگهداری از آنها به هرس کردن محدود می‌شود.
باغداران شرق مازندران معتقدند که اگر در سال‌های اخیر اقدامی برای اصلاح نژاد انارهای بومی مازندران انجام می‌شد و ارقام بومی این محصول از نظر میزان و زمان باردهی و ظاهر به‌روزآوری و اصلاح می‌شدند اکنون انار اشرف به جای حذف از باغ‌ها و انارستان‌های منطقه به رقمی شناخته شده و قابل معرفی به سایر استان‌ها تبدیل می‌شد.
دلایل اقتصادی و کمیتی
حمیدرضا معیری یکی از اهالی روستای « کوهستان » شهرستان بهشهر در حالی که از روند در پیش گرفته شده نسبت به حذف انارهای بومی ابراز نگرانی می‌کند، می‌گوید: با توجه به نفوذ ارقام اصلاح شده انار در بازار ، باغداران به خودشان حق می‌دهند که به سمت کاشت ارقام اصلاح شده انار بروند. از نظر اقتصادی نیز حرف‌شان درست است. می‌گویند انار بومی درآمد زیادی ندارد. چون حدود یک ماه تا یک ماه و نیم پس از انار اصلاح شده یا انار ساوه که با نام انار « گل » نیز عرضه می‌شود به بازار می‌رسد.
وی می‌افزاید: محصول باغدار از درخت‌های انار بومی زمانی به بازار می‌رسد که قیمت انار در بازار شکسته شده و این انارهای بومی سهمی از بازار نوبرانه ندارند. ضمن این که ظاهر انارهای بومی در مقایسه با انارهای اصلاح شده رنگ و لعاب جذابی ندارد و همین باعث می‌شود که انار بومی کمتر مورد توجه مصرف‌کنندگان قرار بگیرد.
به گفته این فعال اجتماعی اهل روستای کوهستان ، روند حذف درخت‌های انار بومی در باغ‌های منطقه هر سال بیشتر می‌شود و با استمرار این روند شاید تا یک دهه دیگر عملا انار بومی شرق مازندران و بویژه انار اشرف به محصولی کمیاب در بازار تبدیل و به مرور نیز از سبد میوه مصرف‌کنندگان حذف شود.
گرایش باغداران به کشت ارقام غیربومی
جایگزینی انار اصلاح شده به جای انار بومی منطقه در حالی سال به سال بیشتر می‌شود که طی سال‌های اخیر در بهشهر با برگزاری چند دوره جشنواره انار اشرف تلاش شد که انار باکیفیت و خوشمزه شرق مازندران و بویژه بهشهر بیشتر مورد توجه مصرف‌کنندگان قرار بگیرد و گام‌هایی برای برندسازی آن انجام شود، اما به نظر می‌رسد برپایی این جشنواره‌ها سودی برای انار اشرف نداشت و به دلیل وجود برخی مزیت‌ها در انارهای اصلاح شده، نتوانست حتی باغداران را برای افزایش سطح زیر کشت انار با ارقام بومی تشویق کند.
محمدحسن حسنخانی کوهستانی یکی از باغداران بهشهری است که کشت ارقام اصلاح شده انار را در باغ یک هکتاری خود دستور کار قرار داده و انار گل ساوه را در باغ خود کاشته است. او دلیل انتخاب این گونه را بازارپسندی و زودبازده بودن آن بیان می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: انارهای محلی ما بسیار خوب و باکیفیت هستند، اما به خاطر رنگ و لعاب‌شان بازارپسند نیستند. ضمن این که دیر به بار می‌نشینند. اما رقم اصلاح شده نهایتا در سال چهارم و پنجم به باردهی اقتصادی می‌رسد. ضمن این که در سال دوم و سوم نیز مقداری باردهی دارد.
وی می‌افزاید: محصول انار اصلاح شده از ۲۵ مرداد قابل برداشت است ، اما انار بومی حدود یک ماه و نیم عقب است. یعنی زمانی به بازار می‌رسد که قیمت انار در بازار شکسته و قیمت پایین است. از طرفی هم چون برداشت انار بومی از مهر آغاز می‌شود و به فصل سرما می‌رسد و دچار ترکیدگی می شود.
جای خالی مطالعات اصلاح ارقام انار مازندران
بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده باغداران منطقه از کیفیت و مزه انار بومی مازندران رضایت دارند، اما به همان دلایل اقتصادی قید کشت انارهای بومی را می‌زنند ؛ دلایلی که با انجام اقدامات علمی قابل رفع شدن هستند. طرفداران کشت انار بومی معتقدند اگر به این ارقام انار که بدون رسیدگی محصولی با کیفیت ارائه می‌دهند کمی از نظر اصلاح ارقام توجه شود و باغداران نیز همان میزان نگهداری که از ارقام اصلاح شده می‌کنند از ارقام بومی داشته باشند، این انارهای بومی نیز می‌توانند بازدهی اقتصادی مناسب را داشته باشند. اما این امر زمانی محقق می‌شود که پژوهش‌های علمی ویژه انار مازندران انجام شود.
یکی دیگر از باغداران بهشهر معتقد است که نبود مرکز تحقیقات انار در شرق مازندران و انجام نشدن مطالعات گسترده برای اصلاح ارقام انار موجود در این منطقه مهم‌ترین مشکل انار باکیفیت شرق مازندران است.
نقی یک‌تن در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار می‌کند: به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران ، شرق مازندران خاستگاه انار ایران است. فقط در میانکاله به گفته کارشناسان و پژوهشگران بیش از هزار ژنوتیپ انار داریم. در میانکاله گونه‌های متعددی از انار داریم که هیچ مطالعه‌ای روی آنها انجام نشد و فقط بهره‌برداری شد. بهبود وضعیت انار بومی مازندران و بویژه انار اشرف مستلزم این است که در شرق مازندران یک مرکز تحقیقات انار داشته باشیم تا پس از مطالعه دقیق روی انارهای منطقه به ارقام جدیدی که بر پایه انارهای بومی هستند ، برسیم.
وی می‌افزاید: وقتی در مورد انار صحبت می‌کنیم رنگ پوست، ضخامت پوست، آسیبب‌پذیری در مقابل آفات، طعم و مزه، سختی دانه، شکل تاج و گستردگی آن و بسیاری از مسائل دیگر مطرح است که روی این جزئیات برای انار مازندران مطالعات عمیقی صورت نگرفت و اندک اقدامات انجام شده نیز عمدتا سطحی بود. پژوهشگرانی از مناطق مختلف کشور آمدند و ارقام مختلف را شناسایی کردند، اما مطالعات جامعی نداریم که به صورت رسمی و بین‌المللی از انار شمال استخراج شده باشد. این ضعف به بخش مدیریتی حوزه باغی و کشاورزی ما و همچنین مراکز علمی ما برمی‌گردد.
ضعف در برندسازی انار اشرف
این باغدار نابسامانی در بازار معرفی ارقام مختلف انار به کشاورزان در بهشهر و مناطق شرقی مازندران را عاملی در حذف انارهای بومی از انارستان‌ها بیان می‌کند و می‌گوید: متاسفانه وقتی باغدار می‌خواهد اینجا انار بکارد نمی‌داند چه رقمی بازدهی بهتری دارد. اصلا آیا انار ساوه در منطقه ما با ساختار اقلیمی ما همخوانی دارد؟ در مقابل آفات و امراض مقاوم است؟ ملس، ملس ممتاز، یوسف‌خانی، قندهار، واندرفول آمریکا و ارقام ترک برخی از گونه‌هایی هستند که در نهالستان‌ها به باغداران توصیه می‌شود.
یک‌تن تصریح می‌کند: برخی نهالستان‌ها از ارقام اصلاح نشده استفاده می‌کنند. اشتیاق برای افزایش سطح زیر کشت هم زیاد است و در این وضعیت وقتی مدیریت درستی بر معرفی ارقام انجام نشود طبیعی است که در درازمدت با مشکل مواجه شویم. این نشان می دهد تولیت درستی در حوزه انار مازندران نداریم و کمتر به آن توجه شده است.
وی به ضعف در برندسازی انار اشرف و سایر ارقام انار مازندران نیز به عنوان یکی از عوامل سبقت گرفتن انارهای اصلاح شده از انار بومی شرق این استان اشاره می‌کند و می‌افزاید: در یکی از خیابان‌های کابل بازار محلی فروش انار رقم قندهار برپا می‌شود تا برند قندهار را حفظ کنند. ما در بهشهر هنوز نتوانستیم یک بازار فصلی ویژه انار و محصولات آن را داشته باشیم. در حالی که برندسازی راهِ حفظ این ارقام ارزشمند است.
این باغدار بهشهری خاطرنشان می‌کند: جشنواره انار اشرف پارسال گردشگر خارجی داشت. گردشگر نمی‌آید که انار بخورد. می‌آید که با فرهنگ مرتبط با انار و فرآورده‌های برندسازی شده آن آشنا شود. با این که بیشترین سطح زیر کشت انار را در مازندران داریم ، صنایع تبدیلی آن را نداریم. حتی دسته‌بندی انار منطقه را هم انجام ندادیم. اصلا سهم مازندران از صادرات انار کشور چقدر است؟ یکی دو باغدار داریم که در این حوزه کار می‌کنند که آن هم برای تازه‌خوری استان‌های دیگر است.
وی همه این عوامل را دلیلی بر کمرنگ شدن انار بومی در منطقه و از انارستان‌های شرق مازندران و بویژه شهرستان بهشهر می‌داند و اظهار می‌کند: ارقام ما مثل انار شکر و شیرین کلباد از نظر میزان قند نسبت به بسیاری از ارقام شیرین ایران شیرین‌تر هستند ، اما روی آنها کار نشد. نتیجه هم این شده که حالا باغداران به کشت ارقام غیربومی گرایش پیدا می‌کنند.
ظاهر مقدم بر مزه
بازارپسندی مهم‌ترین معیار در اقتصادی بودن یک محصول است که در معیارهای مختلفی نسبت به ماهیت آن محصول تعریف می‌شود. درباره انار هم علاوه بر مزه و نرم‌دانه بودن آن، ظاهر نقش بسیار مهمی دارد ؛ معیاری که انار بومی مازندران در آن عقب‌تر از رقبای غیربومی است و همین امر نیز سبب شده که در بازار و بویژه برای مصرف در مهمانی‌ها و محافل و مجالس رسمی کمتر مورد توجه قرار گیرد.
معان امور باغبانی جهاد کشاورزی مازندران نیز این نکته را تایید می‌کند و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: نمی‌شود مصرف‌کننده را مجبور کرد که یک گونه خاص از یک میوه را خریداری کند. ما در توت‌فرنگی هم یک سری ارقام محلی داشتیم ، اما وقتی رقم‌های تجاری می‌آید به مرور ارقام دیگر کنار گذاشته می‌شوند. گونه‌های جدید انار بازارپسندتر است و فروش بالایی دارد. به همین دلیل برخی باغداران به سمت کشت آن گرایش پیدا کرده‌اند.
حسین مولایی می‌افزاید: البته استقبال از ارقام جدید انار مانند انار ساوه یا انار گل به معنی حذف شدن کامل انار بومی نیست. ارقام بومی انار مانند انارهای شیرین و شکر همچنان در منطقه تولید می‌شود و به بازار می‌آید و تقاضای خوبی هم دارند. از طرفی هم نیاز به سم و آفت پاشی ندارند و کم‌آب‌بر هستند.
وی نیز ضرورت انجام اقدامات مطالعاتی روی ارقام بومی انار مازندران را تأیید می‌کند و می‌گوید: این موارد به عهده مراکز پژوهشی است. باید روی گونه‌ها و ارقام کار کنند و اصلاح نژاد انجام دهند تا با معرفی ارقام جدید سازگار با اقلیم، به حفظ انارهای بومی منطقه کمک کنند. انار در مازندران جایگاه خوبی دارد و میانکاله نوعی بانک ژن انار است که از این بانک ژن می‌توان برای اصلاح نژاد استفاده کرد.
قابلیت ارقام بومی انار مازندران برای اصلاح ژن
کارشناسانی که روی ارقام مختلف انار در مازندران مطالعاتی را انجام دادند معتقدند و تایید می‌کنند که ارقام موجود در مازندران از کیفیت بالایی برخوردار هستند و قابلیت تبدیل شدن به محصولات کیفی را دارند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری به خبرنگار ایرنا می‌گوید: در مازندران ارقام مختلفی از انار داریم که ارقام بسیار خوبی هستند. شاید بنا به دلایلی مانند تغییر اقلیم و شرایط محیط زیستی و غیرمحیط زیستی اهمیت این گونه‌ها در جامعه از دست رفته باشد ، اما همیشه به عنوان یک پایه خوب می‌توان از این ارقام استفاده کرد.
دکتر محمدرضا وظیفه‌شناس می‌افزاید: ما همیشه روی استفاده از ارقام بومی در مناطق مختلف تأکید می‌کنیم و می‌گوییم در کنار استفاده از ارقام بومی، نیم‌نگاهی هم به ورود ارقام جدید داشته باشید. یعنی ارقام جدید در باغ مشخص و بر اساس آمار و داده‌های دقیق پس از انجام مطالعات مربوط به تناسب آن رقم با شرایط منطقه کشت مورد استفاده قرار گیرند. نه این که ناگهان یک باغ تخریب شود و کل درخت‌ها در آن از رقمی وارداتی و غیربومی باشد.
وی اظهار می‌کند: در مراکز تحقیقات رقم‌های جدید را کنار رقم‌های محلی کشت می‌کنند و پس از انجام مطالعات به این نتیجه می‌رسند که چه رقمی را با چه شیوه‌ای در کدام منطقه و چه نوع خاکی کشت کنند. این که یک باغدار کل باغش را به صورت کلی به کشت یک رقم غیربومی اختصاص دهد درست نیست. ممکن است گونه در مقابل آفات منطقه یا شرایط اقلیمی مقاوم نباشد و چند سال بعد زیان باغدار مشخص شود.
مدیریت سازگاری و مدیریت کشت
معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد تصریح می‌کند: بهترین رقم آن است که شرایط سازگاری درازمدت را داشته باشد. شرایط اقلیمی ایران هم دارد خشک‌تر می‌شود. مثلا شاید ۳۰ سال پیش ساوه را با ساری الان بتوان یکسان دانست. اگر قصد داریم شرایط را برای کشت ارقام تغییر دهیم، باید با دقت و هوشیاری باشد که پیامدهای منفی نداشته باشد. پیش آمده رقم انار نرم‌هسته‌ای داشتیم که در منطقه خشک سخت‌هسته شد. یا رقم واندرفول در نیریز فارس خوب کشت شد، اما در جایی دیگر پاسخگو نبود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری تصریح می‌کند: در انتخاب ارقام غیربومی برای کشت انار هم مدیریت سازگاری و هم مدیریتی کشت رقم مهم است. مثلا اگر رقمی از استان فارس را در مازندران کشت کنند، علاوه بر این که شرایط سازگاری باید بررسی شود، باغدار در نگهداری پس از کشت هم باید دقت لازم را داشته باشد.
وظیفه‌شناس با اشاره به کیفیت ارقام بومی انار مازندران تصریح می‌کند: ارقام بومی انار مازندران دارای پایه‌های مقاوم در مقابل بیماری‌های مناطق مرطوب هستند. از این پایه‌ها می‌توان در پیوندک رقم‌های جدید استفاده کرد. یعنی زیر نظر جهاد کشاورزی و مراکز علمی و پژوهشی ارقام جدید روی پایه‌های بومی پیوندک زده شود تا با انجام مطالعات به گونه‌های با کیفیت و سازگار با اقلیم منطقه برسند. ارقام بومی انار مازندران این قابلیت را دارند که روی آنها مطالعات مناسب و دقیق انجام شود.
وی عرضه نهال ارقام غیربومی بدون انجام مطالعات را نیز روندی نامناسب برای باغداری هر منطقه می‌داند و می‌افزاید: نهالستان‌ها نباید بدون دانش و داده‌های مرتبط با رقمی که عرضه می‌کنند و منطقه‌ای که قرار است نهال در آن کشت شود به باغداران نهال معرفی کنند و بفروشند. بلکه باید بر اساس شاخص‌های اقلیمی مناطق نهال بفروشند. خریدار هم باید اصالت رقم‌ها را بشناسند.
نگاه سنتی به انار مازندران
طی سال‌های اخیر اقداماتی برای اصلاح ارقام پرتقال در مازندران انجام شد. اما این گام‌ها برای انار مورد توجه قرار نگرفت. یکی از دلایل این کم‌توجهی به انار در مازندران در واقع شاید زیر سایه مرکبات قرار گرفتن آن باشد. از طرفی هم می‌توان نگاه غالب سنتی به انار مازندران را در این زمینه دخیل دانست. چرا که تهیه فرآورده‌هایی از انار بومی مازندران اعم از رب انار، دانه خشک شده انار و لواشک بیشتر مورد توجه قرار داشت و انار تولید شده نیز معمولا در همان منطقه کشت به صورت تازه‌خوری مورد استافده قرار می‌گرفت.
رئیس پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری در این زمینه به خبرنگار ایرنا می‌گوید: انار در مازندران اولویت اصلی بین میوه‌ها نبود و به همین دلیل کمتر در زمینه کارهای تحقیقاتی مورد توجه قرار گرفت. فقط یک واحد بخش خصوصی با کمک یکی از متخصصان این حوزه بیوتیپ و ژنوتیپ‌های انار در مازندران را شناسایی کرد، اما اقدامات اصلاحی برای انار مازندران انجام نشد.
دکتر مرتضی گل‌محمدی اظهار می‌کند: البته این کم‌توجهی به انار مختص مازندران نیست و در کل به انار ایران توجه زیادی نشده است. ایران غنی‌ترین ژرم‌پلاسم انار را در دنیا دارد. چون زادگاه و خاستگاه انار ایران است ، اما پژوهش زیادی در این زمینه انجام نشد و مطالعات انجام شده فقط به انار ساوه و یزد اختصاص داشت.
وی می‌افزاید: این که ارقام پرمحصول کم‌کم دارند جایگزین ارقام بومی ما در محصولاتی مانند انار و گردو می‌شوند تهدیدی برای ارقام بومی ما محسوب می‌شود. ما به بانک‌های ژنی از ارقام بومی انار و گردو و سایر محصولات بومی نیاز داریم. زمانی می‌توانیم در توسعه این محصولات درست عمل کنیم که ژن‌بانک‌های ما حفظ باشند.
این پژوهشگر محصولات باغی خاطرنشان می‌کند: دولت‌ها باید برای این قبیل فعالیت‌های مطالعاتی هزینه کنند. در حال حاضر برای ژن‌بانک‌ها هزینه‌ای نمی‌شود. این ذخایر اگر مورد توجه قرار نگیرد بخش خصوصی ممکن است به هر طریقی آن را تغییر دهد. برای پیشگیری از این روند در مازندران نیز در حال ایجاد بانک ژن انار هستیم. یکی از برنامه‌های ما نیز رسیدن به ارقامی بومی است که سازگاری بیشتر و بهتری با اقلیم منطقه داشته باشند.
رئیس پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری می‌افزاید: یکی از بحث‌هایی که خیلی می‌شود روی آن کار کرد تولید ارقام جدید از روی گونه‌های بومی است. رسیدن به این ارقام جدید با توجه به این که بانک ژن غنی در استان داریم دور از دسترس نبود ، اما در این زمینه کمتر سرمایه‌گذاری شد.
گل‌محمدی از بین بردن پایه‌های بومی انار در باغ‌های شرق مازندران را اقدامی نادرست از نظر دانش باغداری بیان می‌کند و می‌گوید: این نگاه کوتاه‌مدت و کمیتی است. چون ممکن است رقمی از انار با باردهی و تولید محصول بالا وارد استان شود که مانند انار بومی در مقابل آفات و بیماری‌ها مقاوم نباشد. در چنین مسائلی نگاه نباید صرفا کمیتی باشد. بلکه مسائل کیفی نیز در نگاهی بلندمدت نقشی اساسی دارند. اگر در این قبیل اقدامات نگاه بلندمدت لحاظ نشود بسیاری از ارقام به تولید پایدار نخواهند رسید.
روندی که در باغ‌های انار شرق مازندران و بویژه بهشهر در پیش گرفته شده می‌تواند به تغییر تدریجی انارهای تولیدی این منطقه بینجامد، چرا که در حال حاضر انارهای کشت شده از ارقام غیربومی و اصلاح شده در باغ‌های انار این منطقه با نام انار بهشهر و حتی انار اشرف به بازار عرضه می‌شود، در حالی که انار بومی نیستند.
نظر شما