مثل مردم قرآن بخوانید

اختلاف، همیشه بد نیست. تعجب نکنید؛ کلمه اختلاف همیشه به معنای دشمنی و مشاجره نیست. گاهی به معنای تفاوت و تمایز است و در عربی نیز گاهی به معنای رفت و آمد است.

مثلا در آیه ۱۹۰ سوره آل عمران آمده است و اختلاف اللیل و النهار یعنی گردش و رفت و آمد شب و روز. حالا می خواهیم یکی از موضوع های علوم قرآنی را با عنوان اختلاف در قرائت قرآن را بررسی کنیم. برخی سوال می کنند اگر قرآن از هر تحریف و تغییری مصون است، پس چرا در قرائت قرآن اختلاف بوجود آمده است و آیا این اختلاف قرائت باعث کمرنگ شدن وحدت میان امت اسلامی نمی شود. مثلا آیه مالک یوم الدین در برخی روایات ملک یوم الدین آمده است.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان علوم قرآنی اختلاف قرائت و تفاوت لهجه ها هیچ مشکلی در قرائت قرآن ایجاد نمی کند. چون اصل متن محفوظ، و کیفیت ادا متفاوت است و در واقع همگی نص واحدی را بیان می کنند. در تعریف اصطلاحی قرائت گفته شده هرگاه تلاوت قرآن به گونه ای باشد که از نص وحی الهی حکایت کند و بر حسب اجتهاد یکی از قرّاء معروف استوار باشد، قرائت قرآن، تحقق یافته است. بنابراین قرائت عبارت است از علم به کیفیت ادای کلمات قرآن و اختلاف این کیفیت به ناقل و راوی آن منسوب است.

از سوی دیگر، قرائت قرآن دانشی کاملاً نقلی است و هدف این علم دستیابی به قرائت رسول خدا (ص) و چگونگی ادای کلمات توسط آن حضرت است و تنها راه رسیدن به آن، شنیدن و نقل از راویان مطمئن است. به همین دلیل قرائت در صورتی قابل اخذ و معتبر خواهد بود که درباره هیچ یک از راویان و ناقلان آن خدشه ای از سوی علما مشاهده نشده باشد. 

رهبر معظم انقلاب در دیدار با جامعه قرآنی که اول ماه مبارک رمضان برگزار شد، اشاره ای به موضوع اختلاف قرائت کرده و اظهار داشتند: بعضی از قرّاء مصری که ما دعوت کردیم و آمدند در طول این چند سال، تقیّد داشتند که انواع و اقسام قرائت ها را بخوانند. حالا بنده چون خیلی مسلّط نیستم، نمی توانم قطعاً بگویم که اینها قرائت های شاذ( کمیاب و نادر) را هم می خواندند.

من البتّه خواندن اختلاف قرائت را رد نمی کنم، امّا محدود.

معظم له با بیان این که ۱۴ نوع قرائت و برخی قرائت های نادر در جهان اسلام وجود دارد، افزودند: من احتمال می دهم حتّی بعضی از آنها در تلاوت هایشان مقیّد بودند همین طور که پی‌درپی قرائت های مختلف را تکرار می کنند، قرائت های شاذ را هم بخوانند؛ این به نظر من هیچ وجهی ندارد، هیچ «ذکری» در این وجود ندارد، هیچ دعوتی در این وجود ندارد. بله، من البتّه خواندن اختلاف قرائت را رد نمی کنم، امّا محدود.

ایشان از اهمیت قرائت وَرش به عنوان یکی از قرائت های معروف سخن گفته و اضافه کردند: قرائت ورش از این جهت مهم است که در شمال آفریقا و در غرب دنیای اسلام، قرائتِ رایج است. خود وَرش سال ها در مصر زندگی می کرده ــ هم وَرش و هم قالون، اصلاً در مصر زندگی می کردند ــ سال های متمادی وَرش در مصر بوده؛ لذا قرائت وَرش در مصر و در شمال آفریقا و در تونس و مانند اینها معروف است. قرآن هایی طبق قرائت وَرش و طبق قرائت قالون آنجاها چاپ شده که برای ما هم فرستاده‌اند. بنابراین، خواندن قرائت وَرش ایرادی ندارد، چون یکی از قرائت های رایج است؛ ولو حالا نه به قدر قرائت حفص، امّا بالاخره رایج است.

رهبر انقلاب با اشاره به یکی از ویژگی های قرائت حمزه فرمود: قرائت حمزه هم از یک جهتی خوب است و آن، این است که این سَکتی که در قرائت حمزه هست بین حرف ساکن و همزه، چیز قشنگی است. از این جهت که تلاوت را زیبا می کند، [خواندنش] گاهی اوقات ایرادی ندارد به نظر ما. این دو قرائت را اگر چنانچه بخوانند، بد نیست؛ امّا دیگر [خواندنِ] اختلافِ قرائت های مختلف و شکل های گوناگون در یک کلمه و مانند اینها به نظر ما خیلی لزومی ندارد؛ یعنی آن چیزی را که مورد انتظار از شما است ــ که  ذکر و دعوت و تذکّر و مانند اینها است ــ حقّاً و انصافاً تأمین نمی کند.

برای روشن شدن این موضوع و علت پیدایش اختلاف قرائت با محمدرضا پورزرگری به گفت و گو نشستیم. این استاد قرآن، یادگیری قرائت را در سن هشت سالگی آغاز کرد و از ۱۰ سالگی به طور فنی تلاوت و حفظ بعضی از اجزای قرآن کریم را شروع کرد. وی از همان سنین جلسات قرآنی را اداره می کرد و پس از سال ها با جمعی از دوستانش گروه تواشیح و همخوانی قدر را تاسیس کرد و به مدیحه سرایی نیز می پردازد.

پورزرگری رسیدن به این مرحله را مدیون اساتیدی همچون مرحوم علی اربابی، سید محسن موسوی بلده، سید محسن خدّام حسینی و مهدی سیف است و در حوزه مفاهیم و مضامین و دروس قرآنی و دینی نیز در جلسات آیت الله العظمی شیخ جعفر سبحانی و آیت الله العظمی سید محمد ضیاء آبادی شرکت می کرد. این داور بین المللی قرآن در سال ۷۳ موفق به کسب مقام اول در مسابقات سراسری قرآن کریم سازمان اوقاف و امورخیریه در رشته حفظ کل شد و در رشته قرائت نیز در همان سال، نفر اول مسابقات بین المللی قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران شد.

پورزرگری در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا درباره علت ایجاد اختلاف در قرائت قرآن گفت: از آنجا که در آغاز وحی و در صدر اسلام، قرائت قرآن مراحل ابتدایی خود را در جزیره العرب طی می کرد و افراد معدودی امکان کتابت و توانایی خواندن و نوشتن را داشتند، بعد از نزول قرآن کریم بر قلب پیامبر اکرم (ص)، افرادی به عنوان کاتبان وحی و شخصیت های مورد وثوق پیامبر، قرآن را بر روی پوست آهو، چوب یا پوست برخی درختان و هر چه مقدور بود، یادداشت می کردند و این نسخه ها جمع آوری شد.

در زمان خلیفه سوم به دلیل جنگ هایی که اتفاق افتاده بود و تعداد زیادی از حافظان و قاریان قرآن به شهادت رسیده بودند، یک قرآن و مصحف واحد را ملاک قرار دادند.

وی افزود: برخی افراد مانند زید بن ثابت این نسخه ها را در نزد خودشان جمع آوری و نگهداری می کردند و برخی مانند حضرت علی (ع) که یکی از کاتبان وحی بود، نسخه های خود را به رسول خدا (ص) می سپردند. از آنجا که مراحل ابتدایی کتابت قرآن از همان آغاز نزول وحی انجام می شد و اعراب گذاری و نقطه گذاری بر روی قرآن هنوز شکل نگرفته بود، بیشتر مردم، آیات الهی را به سینه می سپردند و حفظ می کردند. همچنین افرادی که از شهرهای مختلف و نقاط دور جزیره العرب با لهجه های مختلف می آمدند تا با قرآن آشنا شوند، معمولا با لهجه های خودشان قرآن را قرائت می کردند و بسیاری از آنها وقتی برای پیامبر یا اصحاب رسول خدا (ص) قرآن می خواندند، آنها به توصیه پیامبر اکرم (ص) این تلاوت ها را قبول می کردند.

این داور بین المللی قرآن ادامه داد: به همین دلیل اختلاف لهجه ها و اختلاف قرائت ها بوجود آمد تا این که قرآن یک بار بعد از رحلت پیامبر (ص) توسط حضرت علی(ع) و یک بار نیز به دستور خلیفه اول توسط زید بن ثابت جمع آوری شد و این قرآن در دوران خلافت خلفا در دارالحکومه ماند تا این که در زمان خلیفه سوم به دلیل جنگ هایی که اتفاق افتاده بود و تعداد زیادی از حافظان و قاریان قرآن به شهادت رسیده بودند، یک قرآن و مصحف واحد را ملاک قرار دادند.

وی اضافه کرد: البته دلیل دیگر اختلاف قرائت، تعدد قرائتی بود که به دنبال کشورگشایی ها و توسعه اسلام در قرن اول اتفاق افتاد و برای جلوگیری از اختلاف قرائت، یک قرآن واحد با یک امام القرائه یا قاری به مراکز اسلامی اعزام می شد و مردم مجبور بودند از آن مصحف امام پیروی کنند و به دنبال آن بقیه مصاحف جمع آوری شد و همه سعی کردند به صورت واحد و همان شکلی که الان مشاهده می کنیم قرآن را قرائت کنند. یعنی همانگونه که ابتدای قرآن سوره حمد و بقره قرار دارد تا سوره ناس که به پایان می رسد.

در قرن چهارم شخصی به نام ابن مجاهد به دستور خلیفه وقت موظف شد همه قرائت ها را جمع آوری و از بین همه آنها معتبرترین را به جامعه معرفی کند.

پورزرگری افزود: در این میان قرائت ها به تعدد رسید و افراد صاحب نام از علمای اسلام و افراد مورد وثوق و کسانی که قرائتشان به صحابه پیامبر می رسید، برخی از این قرائت ها را تلاوت می کردند تا این که در قرن چهارم شخصی به نام ابن مجاهد به دستور خلیفه وقت موظف شد این قرائت ها را جمع آوری کند و از بین همه آنها معتبرترین و موثق ترین را انتخاب و به جامعه اسلامی معرفی کند. بر همین اساس قراء سبعه یعنی قاریان هفت گانه انتخاب شدند که از بین شاگردان آنها دو نفر از راویانی که اعتبار و شهرت بیشتری در جامعه اسلامی داشتند، به عنوان راویان امام القرائه معرفی شدند و قرائت سبعه در جهان اسلام ترویج شد ولی این نکته هم اعلام شد که هر کسی هر کدام از این قرائت ها را تلاوت کند، قابل قبول است و مشکلی ندارد که البته بقیه قرائت ها جزو قرائت های شاذ (کمیاب) و نادر است.

وی ادامه داد: تا این که در قرن هفتم علامه ابن الجزری سه قاری دیگر را به این هفت قاری اضافه کرد که برخی از آنها از میان همان راویان قاریان هفت گانه بودند و اینگونه بود که تعداد قاریان به ۱۰ نفر رسید و قراء عشره انتخاب شدند و هر کدام نیز دو روایت دارند و در مجموع ۲۰ روایت متواتره به جامعه اسلامی معرفی شد و هر کسی طبق این قرائت ها به تلاوت قرآن بپردازد، قرائتش مورد وثوق است.

نکاتی درباره روایت های ورش و حمزه

این قاری بین المللی با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار ماه مبارک رمضان با قاریان قرآن گفت: رهبر انقلاب با اشرافی که به این موضوع دارند، ضمن اشاره به این که ضرورت ندارد به اختلاف قرائت دامن بزنیم ولی با این حال به دلیل این که بخشی از جامعه اسلامی به ویژه در غرب و شمال آفریقا به روایت امام نافع مدنی یا به روایت ورش از نافع یا قالون از نافع مدنی قرائت می کنند، به این مساله اشاره کردند. البته باید توجه کنیم فاصله قرائت امام نافع مدنی با صدر اسلام و پیامبر اکرم (ص) حدود ۷۰ سال فاصله بوده و یکی از نزدیکترین قرائت ها به صدر اسلام است و رهبر انقلاب اشاره کردند که قرائت وی اشکالی ندارد و همچنین قرائت امام حمزه بن زیات کوفی که گفته شده از شاگردان امام صادق (ع) بوده و قرائتش به دلیل این که مورد وثوق قرار گرفته، برخی به قرائت وی قرآن را تلاوت می کنند. البته حمزه دو راوی دارد که خلف، راوی معروف وی بوده و بعدها به عنوان امام القرائه در جهان اسلام معرفی شد.

وی افزود: قرآنی که امروز در جهان اسلام به زیور طبع آراسته شده و صدها سال است که به این کیفیت قرائت می شود، به روایت امام عاصم ابی النجود کوفی است که قرائتش را با یک واسطه به پنج تن از صحابه پیامبر قرائت کرده و  مهمترین واسطه، حضرت علی (ع) است. در واقع قرائت وی با یک واسطه به قرائت امیرمومنان (ع) متصل می شود. عاصم از افراد مورد وثوق کوفه و دانشمند برجسته ای در زمینه قرائت و علم قرآن بوده و حفص بن سلیمان از میان شاگردان وی به عنوان معروف ترین راوی عاصم است و قرآن حفص از عاصم معروف ترین قرآنی است که در جهان اسلام به طبع می رسد و همه از آن پیروی می کنند.

قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت

پورزرگری در پاسخ به خبرنگار ایرنا درباره این بیت حضرت حافظ که عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ / قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت گفت: حافظ در قرن هفتم می زیسته و تا قرن هفتم قرائات سبع و چهارده روایت، معروف بوده و ابن الجزری بعد از قرن هفتم، سه تن از قاریان را به عنوان قاریان جدید معرفی کرد که تعداد قرائت ها افزایش یافت و به قرائات عشر رسید و در واقع ۱۰ قرائت با ۲۰ روایت بعد از قرن هفتم به جهان اسلام معرفی شد. البته قرائات ها تا ۸۰ مورد نیز عنوان شده که از آنان به عنوان قرائات شاذ یاد می شود و در بین اهل قرائت، فقط همین قرائات العشر المتواتره معتبر است و امروزه قاریان در جهان اسلام آن را قرائت می کنند.

گاهی برخی مفسران برای استفاده از برخی نظرات تفسیری خودشان از اختلاف قرائات استفاده می کنند

تاثیر اختلاف قرائت در ترجمه و تفسیر قرآن

وی درباره تاثیر اختلاف قرائت در ترجمه و تفسیر قرآن گفت: عده ای از مفسران برای برخی برداشت های تفسیری خود به اختلاف قرائت استناد می کنند. در قرائت حفص از عاصم در آخرین آیه سوره انبیاء خوانده شده قال رب احکم بالحق در حالی که سایر قراء سبعه و حتی راوی دوم عاصم این آیه را قل رب احکم بالحق تلاوت کرده است(قال و قل). بنابر این ضمیر یا مخاطب در معنا تغییر می کند. بعضی از اختلاف ها نیز در لهجه است مثلا صله های میم که در اشعار عرب هم مرسوم است. مثلا کلمه بهم به بهمو تغییر می کند و گاهی در قرائت قالون یا ابن کثیر این صله های میمی را می بینیم.

تاثیر نکات تجویدی در اختلاف قرائت

یکی از نکاتی که در تجوید وجود دارد، موضوع ادغام است که به ادغام صغیر و کبیر تقسیم می شود. ادغام صغیر همان است که معمولاً مدغم، ساکن و مدغم فیه متحرک است ولی در ادغام کبیر، مدغم ساکن نیست اما ادغام صورت می پذیرد. مانند آیه دوم سوره بقره که می فرماید لاریب فیهِ هدیً للمتقین که درصورت ادغام کبیر کلمه فیه هدیً خواده می شود فیهُّدیً.

پورزرگری از ادغام کبیر به عنوان یکی از موارد اختلاف قرائت یاد کرد و گفت: برخی قاریان ادغام کبیر را زیاد انجام  داده اند. در قرائت حفص هم ادغام کبیر وجود دارد. مثل ولاالضالین یا اتحاجونّی ولی در قرائت ابوعمرو به روایت سوسی در برخی موارد ادغام حروف متقاربین (حروفی که مخرجشان به هم نزدیک هستند) که شرایط ادغام هم ندارند را ادغام کرده اند مثال والصافات صفا که حرف ت در صاد ادغام می شود. 

وی اختلاف در اعراب را نیز جزو اختلاف قرائت برشمرد و گفت: کلمه یعملون در برخی قرائت ها تعلمون خوانده می شود. برخی اختلاف ها نیز به موضوع کتابت مربوط می شود. به هر حال اختلاف قرائت چیزی است که مربوط به اساتیدی است که در این زمینه کار کرده و تخصص دارند و همانگونه که امام صادق (ع) به نقل از رسول خدا (ص) فرموده اقرا کما یقروا الناس؛ همانگونه که مردم قرآن می خوانند، شما هم همانگونه بخوانید.