وقوع سونامی محتمل نیست/گسل داخل خلیج‌فارس عامل زلزله‌های فوج‌گون هرمزگان

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، استان هرمزگان دهه سوم خرداد ۱۴۰۱ را با دوره‌ای جدید از لرزه‌خیزی و متفاوت با زلزله آبان ۱۴۰۰ این منطقه آغاز کرد. وقوع زلزله‌هایی که معمولا با بزرگای ۴ تا ۵ ریشتر در نواحی مختلف این استان از بندر چارک تا جزیره کیش رخ می‌دهند. اگر چه پدیده لرزش دائم زمین در این منطقه موجب تلفات جانی نشد اما طبیعی است که زندگی مردم را مختل کرده است، ضمن اینکه احتمال وقوع سونامی شنیده می‌شود.

دلیل این پدیده یعنی وقوع زلزله‌های مکرر با بزرگای متوسط یا ضعیف که شاید پدیده‌ای تازه باشد، همچنین راهکار مناسب برای پی بردن به دلایل آن هنوز و همچنان معلوم نیست.  

دکتر محمد تاتار معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد رخداد زلزله‌های متعدد در استان هرمزگان طی ۱۰ روز اخیر (از ۲۴ خرداد تا امروز) اظهار داشت: زمین‌لرزه‌های اخیر در منطقه بندر چارک-جزیره کیش با زلزله‌ای در بعدازظهر سه شنبه ۲۴ خرداد با بزرگای ۴.۵ واقع در ۱۰ کیلومتری جنوب بندر چارک و حدود ۲۵ کیلومتری شمال شرق جزیره کیش آغاز شد.

زلزله‌های استان هرمزگان از نوع زلزله‌های فوج‌گونه

وی افزود: در ادامه به دنبال رخداد چند زلزله با بزرگای حدود ۳، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای گشتاوری ۵.۵ (آژانس‌های بین‌المللی) و بزرگای محلی ۵.۳ (مرکز ملی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن ایران وابسته به پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله) در بامداد روز ۲۵ خرداد منطقه وسیعی در غرب استان هرمزگان را به لرزه درآورد. موقعیت این زلزله در فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شمال بندر چارک قرار می‌گیرد. تا امروز بیش از ۱۲۰ زمین لرزه با بزرگای بالای ۲.۵ و حداقل ۱۶ زمین لرزه با بزرگای بالای ۴ در منطقه بندر چارک-جزیره کیش اتفاق افتاده‌ است.

به گفته دکتر تاتار رخداد این تعداد زلزله با بزرگای بالای ۴ همراه با دو زلزله با بزرگای بالای ۵.۵ در منطقه نسبتاً کوچکی، پدیده‌ای چندان طبیعی و رایج برای زمین‌لرزه‌های منطقه زاگرس نیست. به نظر می‌رسد در این منطقه بیشتر از اینکه با یک زلزله بزرگ و تعداد زیادی پس‌لرزه مواجه باشیم (موردی که غالباً برای زلزله‌های زاگرس شاهد آن هستیم)، بیشتر با رخداد زلزله‌های فوج‌گونه (swarm)، سروکار داریم. زمین‌لرزه‌های فوج گونه به تعداد زیادی زلزله با بزرگای مشابه اطلاق می‌شود که در بازه زمانی کوتاه چند هفته‌ای تا چند ماهه در منطقه کوچکی اتفاق می‌افتند.

وی افزود: این الگو برای زلزله‌های زاگرس خیلی عادی نیست و می دانیم در لرزه‌خیزی اخیر با یک زلزله بزرگ و پس لرزه های بعد از آن سروکار نداریم. رخداد زلزله های فوج گونه خیلی در ایران متداول نیست؛ اگرچه قبلاً طی دی و بهمن ۱۳۹۰ در منطقه اراک-آشتیان با پدیده مشابهی مواجه بوده‌ایم. سابقه این گونه لرزه‌خیزی بیشتر در مناطق آتشفشانی گزارش شده است. البته علت مورد اخیر در خلیج فارس متفاوت است چون از وجود نداشتن فعالیت‌های اتشفشانی در زاگرس و حاشیه خلیج‌فارس مطمئن هستیم.

معاون پژوهشی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در مورد دلیل علمی این پدیده گفت: این نوع از زلزله ها عامل مصنوعی ندارند و به نوع ساختار گسلی منطقه، به‌ویژه نحوه توزیع تنش روی سطح گسل بستگی دارد.

ضرورت مطالعات منطقه‌ای 

تاتار گفت: در نقشه گسل‌های فعال ایران، در منطقه هرمزگان و دقیق تر در مجاورت بندر چارک، گسل پیش‌ژرفای زاگرس را داریم (ZFF) که در مرز خلیج فارس و خشکی قرار می‌گیرد. این گسل که گسلی معکوس با شیب به سمت شمال است به احتمال قوی نمی تواند مسبب وقوع لرزه‌خیزی اخیر مشاهده‌ای در منطقه بندر چارک-جزیره کیش باشد. از آنجا که بخش عمده ای از زلزله ها داخل خلیج فارس رخ داده‌، وجود یک گسل معکوس با روند شرقی-غربی داخل خلیج فارس، در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری از ساحل بسیار محتمل است.

با اطلاع از خطای مکان‌یابی زلزله‌های اخیر در منطقه، مطابق با نحوه پراکندگی لرزه‌خیزی، به نظر می رسد گسل مسبب زمین‌لرزه‌های اخیر در منطقه چارک، گسلی معکوس واقع در خلیج فارس، با شیب کمی به سمت شمال باشد.

وی ادامه داد: به دلیل قرار گرفتن این گسل داخل دریا، شناخت کافی از هندسه و ابعاد آن وجود ندارد. لازم است با توجه به فاصله کم این گسل تا بندر چارک و جزیره کیش، مطالعات دقیقی به کمک نصب یک شبکه لرزه‌نگاری متراکم محلی صورت گیرد تا مشخصات این گسل، پتانسیل لرزه‌زایی و میزان خطر احتمالی آن برای مناطق همجوار، به ویژه بندر چارک و جزیره کیش تعیین شود.

دکتر تاتار وجود ارتباط میان زمین‌لرزه‌های اخیر با زلزله‌های دوگانه آبان‌ماه سال۱۴۰۰ در منطقه فین را رد کرد و رخداد این زلزله‌ها را مستقل از هم و مرتبط با سیستم‌های گسلی کاملاً مجزا دانست.

عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله احتمال وقوع سونامی در منطقه را بسیار کم دانست و گفت: سونامی معمولاً به دنبال وقوع زلزله های خیلی بزرگ (بزرگای بالای ۷.۵) رخ می‌دهد. زمین لرزه‌های اخیر بزرگای کمتر از ۶ ریشتر داشته‌ و مطابق با سابقه لرزه‌خیزی منطقه، احتمال وقوع زلزله بزرگ‌تر از ۶.۵ ریشتر چندان زیاد نیست. سونامی بیشتر در زون‌های (مناطق) فرورانش اقیانوسی رخ داده‌اند و در غالب موارد گسلی بسیار طویل با طول بیشتر از ۳۰۰ کیلومتر و میزان جابجایی قائم زیاد، در حد ۲۰ تا ۳۰ متر منجر به رخداد زلزله‌ای بزرگ و متعاقب آن سونامی شده است.

جای نگرانی از بابت وقوع سونامی نیست

تاتار گفت: اما زلزله‌های با بزرگی ۶ تا ۶.۵ ریشتر دارای طول حدود ۲۰ کیلومتر و جابجایی بیشینه در حد ۲ تا ۳ متر هستند که گاه حتی به سختی به سطح زمین می رسند. لذا جای نگرانی برای ایجاد سونامی در اثر رخداد زلزله‌های اخیر نیست.

عضو هیات علمی و استاد تمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در مورد دلیل علمی زمین لرزه های فوج گونه اظهار داشت: دلیل این امر به نحوه توزیع تنش روی گسل برمی گردد. گسل ها به عنوان مرز جداکننده دو بلوک عظیم سنگی که تحت نیروهای تکتونیکی دائم در حال فشردگی هستند، به دلیل وجود قسمت هایی که حالت زبری دارند، مانع حرکت توده‌های سنگی طرفین گسل می‌شوند. وقتی تمام تنش در یک منطقه محدود تمرکز می یابد و ناگهانی آزاد می شود، منجر به رخداد زلزله‌ای بزرگ می‌شود که معمولاً تعداد زیادی پس‌لرزه همراه دارد. ولی وقتی توزیع تنش روی سطح گسل به صورت پراکنده و غیرهمگن است، آزاد شدن تنش در بخش‌های مختلف روی سطح گسل با رخداد زلزله‌های با بزرگای مشابه همراه است که در این حالت با پدیده زلزله فوج‌گونه روبرو هستیم.

وی در مورد زمان استمرار این پدیده تاکید کرد: زمین‌لرزه‌های فوج‌گونه می‌توانند از چند هفته تا چند ماه به طول بیانجامند، ولی معمولاً یک مدت زمان ۲ تا ۳ ماهه متداول تر است. اگرچه به دلیل گرمای زیاد منطقه قطعاً اهالی منطقه شرایط سختی را متحمل می‌شوند، توصیه می‌شود تا توقف کامل فعالیت لرزه‌ای مشاهده‌ای در منطقه، هوشیاری خود را حفظ و موارد ایمنی و آمادگی قبل از رخداد زلزله‌های بزرگ را رعایت کنند.

اعزام گروه کارشناسی و نصب شبکه لرزه‌نگاری ۱۶ ایستگاهی

معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه با تاکید بر پیچیدگی پدیده زلزله خاطرنشان کرد: با توجه به تجربه و سوابق مشابه می توانیم حدس بزنیم رخداد زمین لرزه‌های فوج‌گونه تا مدتی ادامه خواهند داشت، ولی به طور قطعی نمی‌توان راجع به رخداد زلزله‌ای بزرگتر یا زمان دقیق توقف فعالیت‌ لرزه‌ای مشاهده‌ای در منطقه پیش بینی کرد. اگر با یک زلزله بزرگ روبرو بودیم و روند پس لرزه‌ها را بررسی می کردیم، پیش‌بینی در خصوص احتمال وقوع زلزله‌های آتی و بزرگی آنها آسان تر بود. اکنون با توجه به الگوی فوج‌گونه لرزه‌خیزی مشاهده‌ای، اظهار نظر در خصوص بزرگای زلزله‌های آتی یا مدت زمان تداوم لرزه‌خیزی در منطقه بندر چارک و جزیره کیش دشوار است.

وی در خاتمه اضافه کرد که برای شناسایی هندسه و ابعاد گسل مسبب لرزه‌خیزی اخیر رویداده در منطقه بندر چارک، دو گروه کارشناسی از طرف پژوهشگاه جهت نصب یک شبکه لرزه‌نگاری متراکم ۱۶ ایستگاهی در منطقه به زودی عازم استان هرمزگان خواهند شد.

تحلیل داده‌های ثبت شده در این شبکه می‌تواند کمک موثری در شناسایی و به نقشه درآوردن گسل مسبب زمین‌لرزه‌های اخیر و ارزیابی توان لرزه‌زایی آن باشد. این اطلاعات جهت برآورد واقع‌بینانه از احتمال وقوع و خطر زمین‌لرزه در گستره جزیره کیش، بندر چارک، و مناطق همجوار حیاتی است.