به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، سال‌ها چرخه نشر شرایط سختی را طی می‌کرد، با همه‌گیری بیماری کووید۱۹ شرایط برای ناشران، کتاب‌فروشان، نویسندگان، مترجمان، ویراستاران و در کل چرخه نشر سخت‌تر شد. از طرفی دولت توان محدودی برای حمایت از چرخه نشر دارد و به همین دلیل حمایت‌های در این روزها گزیده شده و با برنامه‌ریزی انجام می‌شود. کاغذ، کمبود آن و افزایش قیمتش در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین مسائل در چرخه نشر است.
یاسر احمدوند معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره مسائل مرتبط با نشر به سوالات خبرنگار ایرنا پاسخ داد. مجموعه سوال‌ها و پاسخ‌ها در ۳ شماره منتشر خواهد شد. در ادامه بخش نخست این مصاحبه را مطالعه می‌کنید.
اهداف کلی دولت جدید در معاونت فرهنگی و تفاوت نگاه این دولت با گذشته چیست؟
این سوال خیلی کلان است. اگر بخواهم درباره رویکرد فرهنگی دولت و تفاوت آن با گذشته صحبت کنم، بحث بسیار مفصلی خواهدبود. پس اقدامات فرهنگی در زمینه نشر و کتاب این دولت را بیان خواهم کرد.
نخست اینکه سیاست‌گذاری حوزه فرهنگ باید در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اتفاق بیفتد. سیاست‌گذاری در حوزه کتاب و نشر باید در حوزه معاونت فرهنگی اتفاق بیفتد. معاونت فرهنگی باید در اجرا از ابزارهای مختلف استفاده کند. ترجیح و اولویت این است که برای اجرای سیاست‌ها از بخش‌های خصوصی مانند انجمن‌ها، اتحادیه‌ها، ناشران و ... در صورتی که امکان و ظرفیتش را داشته‌باشند، استفاده شود.
وقتی از سیاست‌گذاری صحبت می‌کنیم، باید توجه داشت این اقدام در بخش‌های مختلف تاثیر متفاوت دارد؛ برای مثال سیاست‌گذاری در حوزه توزیع کاغذ به این معنی است که تصمیم‌گیری برای تخصیص میزان کاغذ باید در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شود؛ زیرا در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصمیم گرفته می‌شود به کدام محتوا کاغذ با یارانه دولتی تخصیص داده شود و به کدام محتوای کاغذ با یارانه دولتی ارائه نشود. چراکه کاغذ با یارانه دولتی به میزان محدود موجود است. اینطور نیست که بتوانیم به همه ناشران کاغذ با یارانه دولتی بدهیم. اگر کاغذ با یارانه دولتی به اندازه نیاز موجود بود، به بخش‌هایی از صنف تحویل داده می‌شد تا کاغذ را میان همه ناشران تقسیم کنند. اما وقتی محدودیت وجود دارد باید اولویت گذاشته‌شود.
خرید کتاب حمایت از کالا است
اولویت چیزی است که در وزارتخانه به عنوان قانون برای مهم‌ترین محورها ترسیم شده‌است. این مسائل را معاونت فرهنگی تشخیص می‌دهد. برای مثال در قوانین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف شدم از ترویج زبان و ادبیات فارسی حمایت کنم. در زمان تخصیص کاغذ با یارانه دولتی یکی از محورهایی که باید به آن توجه کنم همین موضوع است. آیا می‌توان این مسئولیت را به بیرون از وزارتخانه واگذار کرد؟ این در حالی است که تخصیص کاغذ با یارانه دولتی قبلا بیرون از وزارتخانه انجام می‌شد. اما عملیات اجرای کار را می‌توان به بخش خصوصی سپرد، که در این دولت این اتفاق می‌افتد.
در زمینه خرید کتاب هم به همین صورت است، یعنی باید در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سیاست‌گذاری کنیم و بر اساس اولویت‌های موضوعی و محتوایی کتاب بخریم. خرید کتاب حمایت از ناشر نیست بلکه خرید کتاب حمایت از محصول و کالا است. یک سیاست برنامه‌های اجرایی و عملی مختلفی در برنامه‌های معاونت فرهنگی دارد.
سیاست دیگر توجه به ارتقا کیفی خدماتی است که در معاونت فرهنگی ارائه می‌شود. مردم، ناشران و بخش‌های دیگر که از این خدمات استفاده می‌کنند باید متوجه شوند که کیفیت خدمات افزایش یافته‌است. در اداره کتاب، در دفتر مطالعات، در خانه کتاب دفتر مجامع و دفتر چاپ، شاهد تغییر رویکرد هستیم.
حمایت‌ها را براساس کیفیت انجام می‌دهیم
مهم‌ترین ماموریتی که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه معاونت فرهنگی بر عهده شما گذاشت، کدام بخش بود؟
این ماموریت در دو ساحت انجام می‌شود، یکی در حوزه زیرساخت که بحث مربوط به کاغذ است و حوزه نشر که موظف به پیگیری مسائل آن هستم. درباره روند تولید کاغذ داخلی به صورت هفتگی به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گزارش می‌دهم. به او اعلام می‌کنم در حوزه تولید کاغذ داخل چه مراحلی را پشت سر می‌گذاریم و به کجا می‌رویم.
ماموریت دیگر جهت‌دهی محتوا در نشر است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قائل به این نیست که اگر ۱۰۰ هزار عنوان به ۱۵۰ هزار عنوان تبدیل شود، دستاورد خوبی است. عکس آن، معتقدیم تعداد عناوین در کشور بیش از نیاز مخاطبان و کتاب‌فروشی‌ها است. تولید این تعداد عنوان در کشور عجیب است و نشان این است که در جاهایی اختلال داریم.
از نظر قانونی نمی‌توانیم به کتاب‌هایی که از نظر محتوا مشکل قانونی ندارد، مجوز ندهیم. بلکه باید مجوز را صادر کنیم هرچند کار با کیفیت نباشد
در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حمایت‌ها را براساس کیفیت انجام می‌دهیم. از نظر قانونی نمی‌توانیم به کتاب‌هایی که از نظر محتوا مشکل قانونی ندارد، مجوز ندهیم. بلکه باید مجوز را صادر کنیم هرچند کار با کیفیت نباشد. اما می‌توانیم حمایت‌های خود را به حوزه آثار با کیفیت تخصیص بدهیم. یعنی اگرمی‌خواهیم به ناشری کاغذ با یارانه دولتی بدهیم یا از او خرید کنیم، باید این مسائل برای آثاری مطرح باشد که کیفیت لحاظ شده‌است. بنابراین در ارزیابی آثار در اداره کتاب، کیفیت را هم دخیل می‌کنیم تا آثار کیفیت‌سنجی شوند و صرفا ممیزی بر اساس مسائل سیاسی، اخلاقی و اعتقادی نباشد و ویژگی‌های کیفی هم به ارزیابی‌ها اضافه شود.
به مساله کاغذ تولید داخلی اشاره کردید که گزارش‌هایی را به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه می‌دهید، گفته بودید سامانه‌ای برای اطلاع‌رسانی شفاف به ناشران درباره تخصیص کاغذ دولتی راه‌اندازی خواهیدکرد؛ اطلاع‌رسانی به ناشران در چه مرحله‌ای است آیا توانستید به آنچه در نظر داشتید، برسید؟
در مساله تولید کاغذ داخلی بحث شفاف‌سازی مطرح نیست، در معاونت فرهنگی مسائل را پییگری می‌کنیم. باید کارخانه‌های تولید کاغذ در داخل ظرفیت خود را کامل کنند. در این روزها کارخانه مازندران و کارخانه پارس فعال هستند و کارخانه‌های دیگر فعالیت خود را آغاز خواهندکرد.
درباره توزیع کاغذی با یارانه دولتی که در اختیار ما است، باید بگوییم هنوز دولت جدید کاغذی را وارد نکرده، بلکه کاغذهای وارد شده از قبل که در فرایندهای قضایی گرفتار بود، در اختیار ما قرار گرفتند. توانستیم آن‌ها را به دست بیاوریم و میان ناشران توزیع کنیم. حجم این کاغذها بالا نیست. آمار و ارقام تخصیص و مصرف این کاغذها به صورت دقیق اطلاع‌رسانی خواهدشد.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملزم به حمایت از همه کتاب‌ها نیست
نحوه انتخاب ناشران برای تخصیص کاغذی با یارانه دولتی چیست؟ در این موضوع چه مسائلی در نظر گرفته می‌شود؟
ابتدا ناشران در سامانه ثبت نام می‌کنند و مشخصات کتابی را که می‌خواهند منتشر کنند، ثبت می‌کنند. اینگونه مشخص می‌شود که چقدر کاغذ مصرف خواهندکرد. بنابراین میزان نیاز به کاغذ برای انتشار کتاب‌هایی که توسط ناشر اعلام شده‌است، مشخص می‌شود. همچنین اگر کسی سابقه دریافت کاغذ با یارانه دولتی داشته‌باشد، برای مثال اگر سال یا ماه گذشته کاغذ دریافت کرده‌باشد، حتما باید آن کاغذها را به کتاب تبدیل کرده‌باشد.
وقتی ناشر کتاب را منتشر می‌کند، اطلاع می‌دهد و همکاران اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران کتاب‌ها را شمارش می‌کنند. حداقل ۸۰ تا ۸۵ درصد از کاغذ دریافتی باید تبدیل به کتاب شده‌باشد تا ناشر بتواند کاغذ جدید بگیرد. این هم یکی از شروط است بنابراین تعداد زیادی از ناشران که تقاضای کاغذ می‌کنند. به دلیل عدم شمارش کتاب‌هایشان، کاغذ به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد؛ این مساله به آن‌ها در سامانه اطلاع‌رسانی می‌شود.
می‌توانیم حمایت‌های خود را به حوزه آثار با کیفیت تخصیص بدهیم. در ارزیابی آثار در اداره کتاب، کیفیت را هم دخیل می‌کنیم تا آثار کیفیت‌سنجی شوند
هر هفته تقاضای ناشران بررسی می‌شود و اگر شمارش آن‌ها ثبت شده‌باشد، و مشخص باشد که چقدر کاغذ گرفته و چند درصد آن را به کتاب تبدیل کردند، روند اعطای کاغذ با یارانه دولتی برای آن‌ها انجام خواهدشد.
شرط دیگر اعطای کاغذ با یارانه دولتی به ناشر کیفیت کتاب است. کتاب‌هایی که ناشران در سامانه بارگذاری می‌کنند، باید از نظر اولویت کیفیت بررسی و مشخص شود کدام کتاب‌ها شایستگی تخصص کاغذ با یارانه دولتی را دارند. زیرا نمی‌توانیم کاغذ همه ۱۱۰ هزار عنوانی را که در سال منتشر می‌شوند، تامین کنیم. باید اولویت‌بندی کنیم. برخی از موضوعات اولویت ببیشتری دارند، ممکن است ناشری روی موضوعی کار کند که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملزم به حمایت از آن موضوع نباشد.
امیدوارم نصف نیاز کشور به کاغذ را تامین کنیم
کاغذ با یارانه دولتی می‌تواند چند درصد کتاب‌های تولید شده در سال را پوشش دهد؟ آیا روی قیمت بعد از استفاده از کاغذ با یارانه دولتی نظارت دارید؟
بله، قیمت کتاب باید متوسط باشد. همچنین باید در کتاب درج شود که این کتاب با کاغذ حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده‌است تا مردم هم بدانند که اگر قیمت کتاب بالا بود دراره ناشر قضاوت کنند.
یکی از موضوعات مهم این است که چقدر از نشر کشور را می‌توانیم با کاغذ دولتی تامین کنیم. برآورد ما از سال‌های مختلف متفاوت است. تقریبا در سال‌های پیش از کرونا بین ۵۰ تا ۶۰ هزارتن مصرف کاغذ تحریر کتاب در کشور بود. البته مقوای جلد هم برای انتشار کتاب لازم است، همچنین کاغذ تحریر مصارف دیگری جز کتاب هم در کشور دارد. این موارد به این بستگی دارد که چقدر کاغذ دولتی بتوانیم در اختیار داشته‌باشیم. اگر ۶۰ هزار تن کاغذ در اختیار داشته‌باشیم، می‌توانیم همه نیاز ناشران را پوشش بدهیم، اما در سال ۱۴۰۰ هیچ کاغذی وارد نشده، در سال ۹۹ تقریبا هیچ کاغذی وارد نشده و فقط اواخرسال ۹۸ کاغذ وارد شده‌است و خردخرد توزیع شد.
امیدواریم امسال با مجموع کاغذی که وارد می‌شود و کاغذی که می‌توانیم در داخل تولید کنیم، حداقل نصف نیاز نشر کشور را تامین کنیم. فکر می‌کنم اگر این اتفاق بیافتد اتفاق بزرگی است که می‌تواند اثر فرهنگی قابل توجهی داشته‌باشد.
باید نظام رتبه‌بندی نشر اجرا شود
سنجش کیفی کتاب‌ها برای تخصیص کاغذ با یارانه دولتی به چه صورت است؟
امیدواریم امسال با مجموع کاغذی که وارد می‌شود و کاغذی که می‌توانیم در داخل تولید کنیم، حداقل نصف نیاز نشر کشور را تامین کنیم. فکر می‌کنم اگر این اتفاق بیافتد اتفاق بزرگی است که می‌تواند اثر فرهنگی قابل توجهی داشته‌باشد
اگر بخواهید روند کیفی شدن نشر بهتر پیش برود، باید نظام رتبه‌بندی نشر اجرا شود و رتبه‌بندی باید هدف اصلی باشد. برای رسیدن به این هدف باید مرحله به مرحله پیش رفت. اینکه بگوییم نظام رتبه‌بندی نشر را اجزا کردیم درست نیست. کسانی که نظام رتبه‌بندی را اجرا می‌کنند به سنجه‌هایی حساس هستند، برای مثال اگر کتاب درباره حوزه‌ای است که اولویت فرهنگی ندارد، مورد حمایت قرار نمی‌گیرد. گاهی اولویت بر ترویج زبان و ادبیات فارسی، ترویج هویت ملی یا انعکاس پیشرفت‌های کشور است. لزوما نباید کتاب بدی باشد، این دیدگاه را داریم که هیچ کتابی بد نیست. گاهی کتابی امید و نشاط اجتماعی را افزایش می‌دهید و گاهی مسائل اخلاقی را ترویج می‌دهد. اینها اولویت‌ها هستند.
در قوانین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم موارد اولویت‌دار کاملا مشخص شده‌است، با نگاهی به عناوین موضوع‌ها، نویسنده، مترجم و... کتاب ارزیابی انجام می‌شود و درباره حمایت‌های مربوط به کاغذ برای کتاب تصمیم‌گیری می‌شود.
گاهی اجزای داخلی یک نشر به شکل حرفه‌ای منظم است. یعنی کتابی را سفارش می‌دهند، اثر را در شورا بررسی و ارزیابی می‌کنند. قاعدتا کتاب بی‌کیفیت از آن نشر بیرون نمی‌آید. اما اینکه عدد داشته‌باشیم و برای هر ناشر عددی تعیین کرده‌باشیم، نیست. چنین عددی وجود ندارد و باید در بلند مدت به ارزیابی کیفیت ناشران برسیم، این لازمه نشر حرفه‌ای است.
نظر شما