چرا باران‌های موسمی فاجعه شد/ از ترک فعل‌ها تا بی‌توجهی به هشدارها

چند روزی است که کشور در بخش های مختلف جنوب، مرکز، غرب و شرق درگیر باران های سیل آسا است به طوری که هر لحظه از گوشه و کنار خبری از مفقود شدن و جانباختن مردم، تخریب اماکن و ساختمان‌ها یا غوطه‌ور شدن خودروها در سیل به گوش می رسد؛ حتما در این مدت فیلم های زیادی از پراکنده شدن ناگهانی جمعیتی که در کنار و بستر رودخانه ها اتراق کرده بودند، مشاهده کردید؛ قطعا در نگاه اول دیدن خودروهای شناور در آب و چهره افرادی که ترسیده اند، متاثرکننده است؛ اما با کمی دقت به فیلم‌ها و عکس‌ها می‌توان دید که آب دارد مسیر خودش را می رود و از بستر طبیعی خود خارج نشده، این ما انسان ها هستیم که مسیر عبور را تصرف و تنگ کرده‌ایم و با زیاده خواهی حتی از بستر رودخانه‌ها هم نگذشتیم.

بروز باران های موسمی در فصل تابستان امری طبیعی است، در واقع این سیلاب ها نتیجه پدیده مانسون یا همان باران های موسمی است، یعنی بارش هایی که به صورت فصلی شکل می گیرد و در شبه قاره هند به پدیده مانسون معروفند، از آنجا که بارش های موسمی که برای کشور ما در فصل تابستان در جنوب شرق شکل می گیرد و عمده رطوبت آن از اقیانوس هند و دریای عمان تامین می شود از این رو در کشور ما هم به مانسون معروف است، این در حالی است که کارشناسان معتقدند باران های موسمی نعمت بزرگی برای محیط زیست و منابع آبی است اما چرا هر ازگاهی با وقوع آن در کشور تعبیر بلا از آن می شود و جان و مال مردم متاثر از این بلا؟

جمعیت هلال احمر اعلام کرده که ۳۸۵ نقطه از کشور، ۲۰ استان، ۱۱۱ شهرستان و ۲۹ محور مواصلاتی متاثر از سیلاب است و تاکنون در جریان این سیلاب‌ها ۵۶ نفر جان خود را از دست داده و تا این لحظه ۱۸ نفر همچنان مفقود هستند این در حالی است که می توان با برنامه ریزی و مهمتر از همه به رسمیت شناختن سهم طبیعت، از این بلاها جلوگیری کرد و حتی از آن به نفع خود بهره برد چون به هر حال حجم زیادی از سیلاب در کشور روان می شود که در این شرایط خشکسالی و بی آبی بیشتر تالاب ها و دشت ها، نعمت بزرگی است.

سازمان هواشناسی در تحلیلی از وضعیت باران‌های سیلابی اعلام‌ کرد که ۳۰درصد بارش‌های یک سال زاهدان در مدت چند ساعت بارید و رکورد ۶۰ ساله بارش‌های تابستان در زاهدان شکسته شد؛ در استهبان استان فارس سیل بیش از ۲۰ کشته بر جای گذاشت که بیشتر آنها در کنار و در بستر رودخانه ها اتراق کرده بودند تا گرمای تابستان را در چند ساعتی با نسیم رودخانه از تن به در کنند اما می بینیم که فاجعه رخ داد؛ در شهرستان فیروزکوه هم سیل خسارات زیادی به بار آورد به طوری که بر اساس اعلام استانداری تهران سیلاب در منطقه حبله رود شهرستان فیروزکوه در روستاهای زرین دشت، مزداران و آتشان، ۱۰ کشته، ۱۶ مفقودی و ۱۲ مصدوم داشت؛ این جان هایی است که از دست می رود و غیر قابل جبران است، در حالی که با تعیین حدود بستر رودخانه ها و جلوگیری از ساخت و ساز و حضور مردم در آن می توان از فاجعه جلوگیری کرد.

جالب تر این است که چنین قانونی از سال ۱۳۶۱ در کشور وجود دارد و آیین نامه آن هم موجود است، هیات وزیران در جلسه مورخ ۱۱/۸/۱۳۷۹ بنا به پیشنهاد شماره ۱۰۰/۳۱/۴۸۵۵۶ مورخ ۳/۸/۱۳۷۹ وزارت نیرو و به استناد ماده (۵۱) قانون توزیع عادلانه آب ـ مصوب ۱۳۶۱ ـ آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها، انهار، مسیل‌ها، مرداب‌ها، برکه‌های طبیعی و شبکه‌های آبرسانی، آبیاری و زهکشی را  تصویب کرد که در ماده ۲ این قانون شرکت های آب منطقه ای مکلف شدند با توجه به امکانات، حد بستر و حریم رودخانه ها، انهار، مسیل ها، مرداب ها و برکه های طبیعی موجود در حوزه فعالیت خود را با برنامه ریزی مشخص و با اعزام کارشناس یا کارشناسان ذیصلاح طبق مقررات این آیین نامه تعیین کنند.

هزینه سدسازی ده‌ها برابر بیشتر از اعتبار مورد نیاز تعیین حریم بستر رودخانه‌ها

محمد درویش رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: این بارندگی ها به دلیل اینکه عمدتا در مناطقی می بارد که ما دارای آبخوان های درشت دانه و چاله های کویری هستیم، از این رو به بهبود وضع محیط‌های آبی و تالاب‌ها به خصوص در منطقه جازموریان، بلوچستان و جنوب کرمان کمک می کند، نباید نگران این باشیم که این حجم آب هدر برود و وارد پهنه های کویری، خلیج فارس و دریای عمان شود، در مجموع ماهیت سیلاب‌ها شست و شوی خاک و بهبود قابلیت تاب‌آوری و حاصلخیزی است و باید با همین قدرت روان حرکت کند.

وی افزود: اما چیزی که نگرانی ایجاد می کند این است که ما به حریم سیلابی رودخانه ها احترام نمی گذاریم، در بستر سیلابی رودخانه ها کشت و کار و ساخت و ساز می کنیم و بعد با خسارت مواجه می شویم این خسارت ها نه ناشی از ماهیت سیل که ناشی از عدم درک ما از قوانین حاکم بر طبیعت است.

پژوهشگر حوزه منابع طبیعی به اجرای طرح تعیین حریم سیلابی رودخانه ها از سوی وزارت نیرو اشاره کرد و گفت: این طرح از زمان برنامه ۵ ساله چهارم توسعه بر زمین مانده و از آن زمان تاکنون هنوز ۶۰ درصد این حریم هم تعیین نشده است، وزارت نیرو علت کندی کار را کمبود منابع مالی اعلام می کند در حالی که پول لازم برای اجرای این طرح حدود ۸۰۰ میلیارد تومان است که تقریبا کمتر از یک صدم پولی است که برای سد بختیاری در استان لرستان هزینه شده است.

وی اظهارداشت: اما ۱۰ سال است که گفته می شود پول مورد نیاز برای اجرای طرح تعیین حریم سیلابی رودخانه ها موجود نیست؛ در حالی که ده‌ها برابر این پول برای سدسازی هزینه شده است. به نظر این بیشتر شبیه بهانه است، این امر باید به مطالبه تبدیل شود تا هر چه زودتر حریم سیلابی رودخانه‌ها مشخص شود و بر اساس این حریم اجازه ساخت و ساز، ورود و تجاوز داده نشود آن‌وقت شاهد این خواهیم بود که سیل‌ها به تاب آوری سرزمین بدون نگرانی از خسارت به مردم و سازه‌های زیر بنایی کمک می‌کنند.

قانون تعیین حریم سیلابی رودخانه ها جزو وظایف وزارت نیرو است، این طرح از زمان برنامه ۵ ساله چهارم توسعه بر زمین مانده و از آن زمان تاکنون هنوز ۶۰ درصد این حریم هم تعیین نشده استدرویش تاکید کرد: سیل از قدیم در فرهنگ ایران به نعمت معروف بود اما ما با نابخردی این نعمت را به نقمت تبدیل کردیم، در واقع ماهیت طبیعی سیلاب ها این است که در زمین نفوذ می کنند، برای این کار نیازی به کمک دستی نیست، انسان ها فقط به قوانین طبیعت احترام بگذارند کافی است، ما کشوری هستیم که آبخوان های بسیار زیادی داریم، زمانی عبدالناصر رییس جمهور وقت مصر گفته بود که اگر در مصر هم مانند ایران آبخوان های درشت دانه بود ما هرگز سد اسوان را نمی ساختیم، در واقع مصر شبیه جلگه خوزستان است که به دلیل آبرفت های ریزدانه امکان حفر چاه و آبخوان در آن وجود ندارد اما بیشتر مناطق ایران در استان های کرمان، یزد، اصفهان و هرمزگان مستعد نفوذ آب در آبخوان ها هستند و این سیل ها به ارتقاء این ماجرا کمک می کنند، ما فقط باید تلاش کنیم پوشش های گیاهی را حفظ کنیم که حفظ آن باعث می شود ضریب هرزآب کاهش یابد و به این ترتیب تاب آوری حفظ شود.

وی تاکید کرد: به طور طبیعی قدرت نفوذ آب در آبخوان های درشت دانه بیشتر است، در آبخوان های آبرفتی اصلا سفره های زیر زمینی شکل نمی گیرد مانند مناطق جلگه ای ما در خوزستان یا برخی از جلگه ها در میناب، آنجا نمی توانیم آب را در زمین نفوذ دهیم اما در جاهایی که آبرفت درشت دانه است این امکان وجود دارد، الان اشتباهی که در سد سیوند کردند این است که مخزن سد را در آبرفت درشت دانه ساختند در نتیجه آب هیچ وقت پشت مخزن جمع نمی شود و مدام نفوذ می کند.

رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با اشاره به اینکه نباید با توجه به ریزش فراوان باران در بخش هایی از کشور دچار اشتباه شویم گفت: در مجموع در استان های جنوبی ما به ویژه هرمزگان و کرمان میانگین ریزش های آسمانی امسال با ۱۳۰ درصد بیشتر به مراتب بیشتر از میانگین ۵۰ ساله بوده و این بارندگی های اخیر هم باعث می شود باز این افزایش میانگین خودش را بیشتر نشان دهد و  این باعث می شود که میانگین کل بارندگی امسال کشور به دلیل بارندگی هایی که در مناطق جنوبی کشور اتفاق افتاده به حد طبیعی نزدیک شود؛ نباید ما به غلط تصور کنیم که تمام کشور امسال از لحاظ بارش وضع طبیعی داشته است، در واقع این بارش ها باعث شد میانگین بارندگی کشور به مرز طبیعی برسد اما در بخش های قابل توجهی از زاگرس، ایران مرکزی، شرق ایران میانگین بارندگی ها خیلی کمتر از میانگین بلندمدت بوده است و خشکی و کم آبی بیشتر بخش ها را تهدید می کند.

باران های موسمی طبیعی است، شدید آن مشکل ساز است 

همچنین رئیس مرکز ملی پیش بینی سازمان هواشناسی کشور درباره علت این سیل ها پدیده مانسون به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: پدیده مانسون در واقع همان بارش های موسمی است یعنی بارش هایی که به صورت فصلی شکل می گیرد، مانسون در مناطق مختلف به نام های مختلف شناخته می شود اما اسم مانسون بیشتر بر روی شبه قاره هند معروف است، بارش های موسمی که برای ما در فصل تابستان در جنوب شرق کشور شکل می گیرد عمده رطوبتش از اقیانوس هند و دریای عمان است برای همین به جای باران های موسمی به آن مانسون می گویند که با همان نامی که در شبه قاره هند معروف است در کشور ما هم شناخته می شود.

این میزان بارش خیلی معمولی نیست اما اینکه بی سابقه و یا کم سابقه باشد بعد از پایان بارندگی مشخص می  شودصادق ضیاییان افزود: مکانیزم مانسون در کشور به این صورت است که رطوبت مورد نیاز خود را از روی دریاهای جنوبی مانند خلیج فارس و دریای عمان تامین می کند که عمدتا مناطق جنوب شرق از جمله سیستان و بلوچستان ، شرق هرمزگان و جنوب کرمان را تحت تاثیر قرار می دهد اما زمانی که مانند پدیده ای که الان کشور درگیر آن است، خیلی شدت داشته باشد بخش های وسیع تری از کشور را دربر می گیرد، در مجموع وقوع باران های موسمی طبیعی است اما وقتی شدید می شود مشکل ایجاد می کند.

وی درباره اینکه آیا چنین حجم بارشی بی سابقه بوده است افزود: ممکن است بارندگی از آن چیزی که اکنون بر اساس مدل های هواشناسی پیش بینی شده کمتر و یا بیشتر باشد بنابراین باید صبر کنیم که بارش ها تمام شود بعد با یک دوره آماری مقایسه شوند تا مشخص شود که آیا بارش ها کم سابقه و یا بی سابقه بوده است، البته قطعا این میزان بارش خیلی معمولی نیست اما اینکه بی سابقه و یا کم سابقه باشد بعد از پایان بارندگی مشخص می  شود.

وی درباره تاثیر تغییر اقلیم در رژیم بارش های موسمی گفت: این سامانه ای که الان در کشور فعال است فی نفسه اثر مستقیم تغییر اقلیم نیست اما می تواند اثر ثانویه باشد در واقع چیزی که اتفاق می افتد  همان مکانیزیم باران های موسمی است اما تقویت شده آن روی کشور ما رخ داده است، مباحث تغییر اقلیم یکی این است که بارش ها خارج از سطح نرمال افزایش می یابد.

ضیاییان ادامه داد: در مجموع خاصیت بارش های موسمی سیل آسا بودن است، در جنوب شرق کشور در یک ماه گذشته بارها و بارها سیل آمده است آن چیزی که الان با آن مواجه هستیم پهنه اثر سیل است که بسیار گسترده تر و شدت آن بسیار زیاد شده است بنابراین به نظر مساله خاصی است که می توان گفت علت شدید شدن آن قوت گرفتن باران های موسمی است، در واقع مکانیزی که باعث تشدید بارش های موسمی می شود شدید تر شده است، تغییر رطوبت بیشتری دارد صورت می گیرد و ناپایداری ها بیشتر شده است که می تواند به تاثیر تغییر اقلیم برگردد.

وی اظهار داشت: گاهی در نقشه های هواشناسی چندین عامل دست به دست هم می دهند تا اتفاقی رخ دهد یا تشدید شود. در بارش های اخیر هم همینطور است در واقع چند عامل از جمله نفوذ جریانات رطوبتی از روی دریاها در اثر جریانات سطح زمین بر روی منطقه ما و فلات مرکزی کشور شدت گرفته که باعث شد پدیده مانسون در نقاط مختلف کشور با شدت رخ دهد.

در مجموع خاصیت بارش های موسمی سیل آسا بودن است، در جنوب شرق کشور در یک ماه گذشته بارها و بارها سیل آمده است آن چیزی که الان با آن مواجه هستیم پهنه اثر سیل است که بسیار گسترده تر و شدت آن بسیار زیاد شده است بنابراین به نظر مساله خاصی است که می توان گفت علت شدید شدن آن قوت گرفتن باران های موسمی است

رئیس مرکز ملی پیش بینی سازمان هواشناسی کشور گفت: تغییر اقلیم یک فرایند بلندمدت ۲۰ ، ۴۰ و ۵۰ ساله است و یکی از اثراتش افزایش دما است، مثلا الان نسبت به ۵۰ سال پیش متوسط دمای کشور ۲ درجه افزایش یافته است که اثراتش می تواند خشکی، بارش‌های شدید، افزایش تعداد دفعات سیل و بارش‌های جنوبی کشور باشد، همه اینها تبعات تغییر اقلیم است بنابراین نباید از وقوع آنها تعجب کنیم اما باید خود را با آن سازگار کنیم تا کمترین آسیب متوجه کشور شود.

وی درباره امکان پیش‌بینی شدت بارش های موسمی اظهارداشت: شدت بارش مانسون قابل پیش بینی است و هشدارهای قرمز و نارنجی که صادر می شود در همین راستا است اما آن چیزی که عدم قطعیتش بالاست، میزان بارش‌هاست؛ چون بارش‌هایی که اتفاق می‌افتد از نوع همرفتی و رگباری است.9014