نگاه اندیشکده های غربی به عضویت ایران در سازمان شانگهای

بیست و دومین اجلاس سران «سازمان همکاری شانگهای» (Shanghai Cooperation Organization) در سمرقند با یک اتفاق مهم برای ایران همراه شد و سرانجام پس از گذشت بیش از یک دهه، جایگاه تهران از عضویت ناظر ارتقا یافت و مهمترین گام عملیاتی برای الحاق کامل به این سازمان برداشته شد و از این به بعد کشورمان به عنوان عضو رسمی آن شناخته می شود.

اکنون ۹ کشور جمهوری اسلامی ایران، هند، جمهوری قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، پاکستان، فدراسیون روسیه، تاجیکستان و ازبکستان عضو رسمی سازمان همکاری شانگهای هستند و سه کشور افغانستان، بلاروس و مغولستان دارای وضعیت ناظر و ۶ کشور جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان، پادشاهی کامبوج، جمهوری دموکراتیک فدرال نپال، جمهوری ترکیه و جمهوری دموکراتیک سوسیالیستی سریلانکا شرکای گفت وگوی سازمان همکاری شانگهای محسوب می شوند.

اندیشکده ها و رسانه های مطرح جهان ارزیابی های گوناگونی را از کارکرد این سازمان و پیامدهای عضویت ایران در آن داشته اند.

یک گام کوچک تا عضویت کامل ایران 

موسسه «بلفر» وابسته به دانشگاه هاروارد آمریکا آورده است که ایران یک قدم به عضویت سازمان همکاری شانگهای نزدیک تر شد.

«نیکول گراجوسکی» در تحلیل خود نوشت، یک سال پس از موافقت سازمان همکاری شانگهای با درخواست ایران برای عضویت، این کشور با امضای تفاهم‌نامه تعهداتی در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند مرحله جدیدی را آغاز کرد. با این گام، روند رسمی یک ساله ایران برای دستیابی به عضویت کامل نهایی می شود.

سازمان همکاری شانگهای از زمان تشکیل در سال ۲۰۰۱، تنها یک بار اعضای جدید را پذیرفت و آن هم زمانی بود که درخواست های عضویت هند و پاکستان در اجلاس سال ۲۰۱۵ تصویب شد. دو کشور در اجلاس سال ۲۰۱۶ یادداشت های تعهداتی را امضا کردند و در اجلاس سال ۲۰۱۷ به عنوان اعضای کامل پذیرفته شدند.

این اتاق فکر آمریکایی در گزارش خود که روز قبل از اجلاس سران سمرقند منتشر شد، آورده است: یادداشت استانداردی که ایران امضا می کند، تعهدات مختلفی را شامل می شود که از جمله آن ها الحاق به موافقت‌نامه‌ها و معاهدات سازمان همکاری شانگهای مانند منشور تأسیس سازمان و کنوانسیون مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و تجزیه‌طلبی است. زمانی که این پیش نیازها از سوی ایران برآورده شود، این کشور اسناد الحاق برای تصویب به دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای در پکن ارائه خواهد کرد.

طبق این تحلیل ظرفیت نهادی سازمان همکاری شانگهای برای اطمینان از تحقق این توافقات به دو نهاد دائمی بستگی دارد: دبیرخانه در پکن و ساختار منطقه‌ای ضد تروریسم در تاشکند. سابقه الحاق هند و پاکستان نشان می دهد که ایران در تابستان ۲۰۲۳ به عضویت کامل سازمان فوق در خواهد آمد.

شانگهای، سازمانی متفاوت با ناتو

«موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک» هم در تحلیلی مشابه آورده است سازمان همکاری شانگهای اغلب به‌عنوان یک بلوک ضدغربی شناخته می‌شود و حتی برخی آن را ضد ناتو می دانند. با این حال، در عمل ناهماهنگی سیاست ها و نبود یکپارچگی منطقه‌ای در کنار ظرفیت بروکراتیک اندک، ظرفیت های این سازمان را محدود کرده است.

بنا بر ادعای این اتاق فکر آمریکایی، سازمان همکاری شانگهای بیشتر به عنوان یک انجمن برای بحث و تعامل عمل می کند تا یک اتحاد رسمی منطقه ای مشابه ناتو یا اتحادیه اروپا ... با همه این نقایص اما سازمان همکاری شانگهای از الحاق ایران برای تقویت گفتمان خود درباره وضعیت رو به رشد سازمان در جهان استفاده خواهد کرد.

تحلیلگران اعتقاد دارند عضویت ایران در این سازمان در کنار تحولات مهم بین المللی می تواند مرحله تازه ای از دگرگونی روندها و اهداف را برای این سازمان و اعضای آن رقم بزند.  

طبق این تحلیل، از نظر داخلی نیز مقامات ایرانی روند الحاق را در تقویت شرایط اقتصادی کشور مثبت می بینند. «روح‌الله لطیفی» سخنگوی گمرک ایران در تیر ماه گذشته اعلام کرد که صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای سازمان همکاری شانگهای در سه‌ ماهه دوم سال جاری ۲۰ درصد افزایش یافته و در مجموع به ۵.۵ میلیارد دلار رسیده است. تهران همچنین میزبان چندین رویداد به مزایای تجاری عضویت در سازمان همکاری شانگهای بوده است.

موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک تصریح دارد: با توجه به بن بست ادامه دار بین تهران و غرب بر سر مذاکرات هسته ای و تحریم ها، مقامات ایرانی از حضور در سازمان همکاری شانگهای به عنوان ابزاری برای تقویت سیاست نگاه به شرق دولت استفاده می کنند. تحول اخیر به عنوان نتیجه روابط ایران با روسیه و چین دیده می شود ضمن آنکه در دوره اخیر جنگ اوکراین هم باعث تعمیق روابط تهران با مسکو شده است. سیاست تحکیم روابط با پکن هم در دوران ریاست جمهوری «ابراهیم رئیسی» برجسته شده است.

براساس این تحلیل، در واقع سازمان همکاری شانگهای به تهران یک مجمع دیپلماتیک برای ایجاد روابط نزدیک تر با کشورهای منطقه را نیز ارائه می دهد؛ این روند قبل از این مختل شده بود. عدم انسجام و محدودیت های داخلی در میان دولت های آسیای مرکزی موجب شده است تا ایران به عنوان یک مرکز حمل و نقل بالقوه و جایگزینی برای وابستگی به روسیه هم دیده شود.

در هر صورت نشست سمرقند و الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای در کمترین حالت به‌عنوان شاخص‌هایی از مشارکت و همکاری رو به رشد تهران با کشورهایی که در حوزه نفوذ سازمان همکاری شانگهای قرار دارند، دیده می‌شود.

جالب اینجا است که نشست سمرقند اولین سفر خارجی «شی جین پینگ» رهبر چین از زمان شروع همه گیری هم بود. او از متحدان پکن در سازمان خواست به یکدیگر کمک کنند تا مانع قدرت‌های خارجی شوند که آشوب ‌های داخلی را در کشورها تحریک می‌کنند. وی از این اقدام غرب به ویژه آمریکا، به عنوان «انقلاب‌های رنگی» یاد کرد.

تاثیر عضویت در شانگهای بر مذاکرات هسته ای 

جمهوری اسلامی ایران در نشست اخیر یادداشت تعهداتی را امضا کرد که به موجب آن عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای (SCO) اعطا می‌شود.

شبکه خبری «سی ان ان» هم در گزارشی به بازتاب نظرات مدیر اندیشکده «کوئینسی» پرداخت و نوشت، ایران قرار است روابط خود با شرق را رسمی تر کند و اکنون با عضویت در سازمان شانگهای یک قدم به پیوستن به محور چین و روسیه نزدیک‌تر شود. این اتفاق در حالی رخ داده که مذاکرات هسته‌ای آن با قدرت‌های جهانی متزلزل شده است.

طبق گزارش این رسانه آمریکایی، «ابراهیم رئیسی» رئیس‌ جمهور ایران در سخنرانی خود در اجلاس سمرقند گفت که گسترش این سازمان می‌تواند به مقابله با یکجانبه‌گرایی واشنگتن کمک کند و موجب خنثی کردن تحریم‌های آمریکا شود، این امر نیازمند راه‌حل‌های جدیدی است.

«تریتا پارسی» مدیر اندیشکده کوئینسی در واشنگتن دی‌سی اعتقاد دارد در حالی که پیشنهاد ایران برای عضویت کامل برای اولین بار در سال گذشته تصویب شد، تصمیم برای الحاق اکنون در زمان نامناسبی رخ داد زیرا هم ایران و هم رهبران غربی امیدوار بودند به معامله ای برای احیای توافق هسته ای دست یابند.

وی بر این باور است که ایران با این اقدام توانسته است از انزوا خارج شود و ورود به اقتصاد جهانی را آغاز کند.

تصمیم تازه ترکیه

همه ظرفیت های موجود در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و مشاهده مسیر پیموده شده از سوی ایران، موجب شد تا آنکارا هم به فکر عضویت کامل در این نهاد بیفتد.

تارنمای موسسه رسانه ای پژوهشی «Asia Financial» مستقر در هنگ کنگ نوشت، پس از ایران اکنون ترکیه نیز به دنبال عضویت در سازمان همکاری شانگهای و پیوستن به گروه کشورهای چین، روسیه و ایران است.

شبکه تلویزیونی «ان تی وی» ترکیه هم در این خصوص گزارش داد، ترکیه به عنوان یک عضو ناتو اعلام کرد که قصد دارد درخواست برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای را ارائه کند.

«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه هم در نشست سازمان همکاری شانگهای در جمع خبرنگاران گفت: روابط آنکارا با کشورهای این سازمان با برداشتن گام بعدی موقعیت بسیار متفاوتی پیدا می کند. هدف ترکیه عضویت در این سازمان است.

ترکیه در حال حاضر شریک گفت وگوی سازمان همکاری شانگهای است که اعضای اصلی آن چین، روسیه، هند، پاکستان، ایران، قرقیزستان، تاجیکستان، قزاقستان و ازبکستان هستند.

سازمان همکاری شانگهای (SCO) در ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ در شانگهای، ابتدا با مشارکت قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد و اکنون حدود یک سوم اقتصاد جهان را در اختیار دارد.

این سازمان علاوه بر چین و روسیه شامل برخی کشورهای شوروی سابق همچون قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و به تازگی هند و پاکستان می شود.

ایران از سال ۲۰۰۵ یک کشور ناظر بود. در اجلاس سال گذشته که با حضور آیت الله سید ابراهیم رییسی در شهر دوشنبه برگزار شد، اعضا بعد از چند سال با درخواست عضویت کامل ایران موافقت کردند و بعد از امضای سند تعهدات در اجلاس سمرقند، ایران عضو این سازمان به شمار می رود.